Handboek voor leraren

Inleiding

 

Online studiemateriaal 

 

DEEL A: Hoe onderwijs ik mijn leerlingen?

 

1 Hoe leren leerlingen?

1.1 Een krachtige leeromgeving motiveert

1.1.1 Hoe herken je een krachtige leeromgeving?

1.1.2 Hoe bereik je een krachtige leeromgeving?

1.1.3 Competentie: maak de taak transparant en motiverend

1.1.4 Relatie: communiceer en betrek de hele klas erbij

1.1.5 Autonomie: bied keuzevrijheid en benut talenten

1.2 Wat is leren?

1.2.1 Leeractiviteiten van leerlingen

1.2.2 Beheersingsniveaus: OBIT

1.3 De werking van het geheugen

1.3.1 Het zintuiglijk geheugen: poortwachter

1.3.2 Het kortetermijngeheugen: werkgeheugen

1.3.3 Van kort naar lang: herhaling en codering

1.3.4 Langetermijngeheugen: kennisreservoir

1.4 De leraar als coach

1.4.1 Waaraan herken je een goede coach?

1.4.2 Wat helpt je om een goede coach te worden?

1.5 Reflectie 

 

2 Hoe ontwerp ik mijn onderwijs?

2.1 Lesvoorbereidingsformats 

2.1.1 Scenariogestuurde lessen 

2.1.2 Het VUT-model 

2.1.3 Het didactisch analysemodel 582.2 De beginsituatie 

2.2 De beginsituatie

2.2.1 De beginsituatie van leerlingen nader bekeken 

2.2.2 Bepalen van de beginsituatie van leerlingen

2.3 Leerdoelen 

2.3.1 Het nut van leerdoelen

2.3.2 Het vormgeven van leerdoelen

2.3.3 Tekorten

2.4 Adolescenten in je klas

2.4.1 Beeldvorming over jongeren

2.4.2 Adolescentie: drie periodes

2.4.3 Disbalans in het puberbrein

2.4.4 Invloed van het gezin

2.4.5 Conclusies

2.5 Differentiatie

2.5.1 Begripsbepaling

2.5.2 Aanwijzingen voor differentiatie in de klas

2.5.3 Grenzen aan differentiatie

2.6 Reflectie

 

3 Hoe zet ik mijn werkvormen effectief in?

3.1 Het onderwijsproces in fasen 3.1.1 Afstemming tussen leerdoelen, leeractiviteiten en de toetsing

3.1.2 Onderwijsregelkring

3.2 Directe instructie: een lesmodel

3.2.1 Fase 1 Aandacht richten op lesdoelen en voorkennis activeren

3.2.2 Fase 2 Informatie of uitleg geven

3.2.3 Fase 3 Controleren of de belangrijkste begrippen zijn overgekomen

3.2.4 Fase 4 Instructie geven op de zelfwerkzaamheid

3.2.5 Fase 5 Onder begeleiding oefenen

3.2.6 Fase 6 Zelfstandig oefenen

3.2.7 Fase 7 Afsluiten op kernbegrippen en vooruitblikken op nieuwe leerstof

3.3 Wat maakt een les effectief?

3.3.1 De leerstof wordt op het juiste niveau aangeboden

3.3.2 De leerling kan het nut van de leerstof ervaren

3.3.3 De leerling wordt individueel aanspreekbaar gemaakt

3.3.4 De docent doorgrondt de structuur en de denkstappen in de leerstof

3.3.5 Het leren en het denken van de leerling zijn zichtbaar

3.3.6 De feedback is direct

3.4 Een verhaal vertellen

3.4.1 Tips bij het vertellen van een verhaal

3.5 Vragen stellen

3.5.1 Het onderwijsleergesprek

3.5.2 Het kringgesprek

3.5.3 Hoe stel je op de juiste wijze een vraag?

3.5.4 Vragen op het gewenste denkniveau

3.6 Werkvormen voor samenwerkend leren

3.6.1 Check in duo’s

3.6.2 Genummerde hoofden

3.6.3 Denken-delen-uitwisselen

3.6.4 Driestappeninterview

3.6.5 Experts

3.7 Begeleiden bij projecten

3.7.1 Drie technieken om vragend te helpen

3.7.2 Tussentijds presenteren om te richten

3.8 Diverse werkvormen

3.8.1 Energizers

3.8.2 Werkvormen-abc

3.9 Reflectie

 

4 Hoe houd ik orde?

4.1 De communicatie op orde: de Roos van Leary

4.1.1 Relatiewensen

4.1.2 De verschillende gedragingen

4.1.3 Hoe breng je het in praktijk?

4.2 Klassenmanagement: de vijf vaardigheden van Kounin

4.3 Continu signaal

4.3.1 Goede voorbereiding

4.3.2 Uitvoering

4.3.3 Wisselmomenten

4.3.4 Leerlinggestuurd continu signaal

4.4 Alertheid

4.4.1 Namen

4.4.2 Teken van leiderschap

4.4.3 In woord en gebaar

4.4.4 Leerlinggestuurde alertheid

4.5 Overlappen

4.5.1 De escalatieladder

4.5.2 Consequenties bij aanhoudend ongewenst gedrag

4.5.3 Leerlinggestuurd overlappen

4.6 De klas erbij houden

4.6.1 Goochelen

4.6.2 De groep erbij houden in leerlinggestuurde situaties

4.7 Leerlingverantwoordelijkheid

4.7.1 Delegeren

4.7.2 Responsief reageren

4.7.3 Strategisch consequent zijn

4.7.4 Verantwoordelijkheid in leerlinggestuurde situaties

4.8 Conflicthantering

4.8.1 Soorten conflicten

4.8.2 Conflicthanteringsstijlen

4.8.3 Welke conflicthanteringsstijl is de beste?

4.8.4 Conflicthanteringsstijlen in de praktijk

4.9 Reflectie

 

5 Toetsen en beoordelen

5.1 De functie van een toets 

5.1.1 Summatieve functie: gericht op beoordeling

5.1.2 Formatieve functie: gericht op ontwikkeling

5.2 Toewerken naar doelen

5.2.1 Einddoelen en tussendoelen

5.2.2 Kerndoelen en referentieniveaus onderbouw voortgezet onderwijs

5.2.3 Vo: eindexamen, syllabi, PTA en Inspectie

5.2.4 Mbo: kwalificatiedossier, OER, examenprofiel en Inspectie

5.2.5 Verantwoordelijkheid van leraren

5.2.6 Verantwoordelijkheid van leerlingen

5.3 Leerdoelen vertalen naar toetsen

5.3.1 Leerdoelen concreet en meetbaar maken

5.3.2 Lagere-orde-leerdoelen en hogere-orde-leerdoelen

5.4 Taxonomieën

5.4.1 Taxonomie van Bloom

5.4.2 Taxonomie van Miller

5.5 Tips voor diverse toetsvormen 

5.5.1 Tips voor gesloten en open vragen bij knowstoetsen

5.5.2 Tips voor knows-howtoetsen

5.5.3 Tips voor shows-howtoetsen

5.5.4 Tips voor doestoetsen

5.6 Beoordelen en cijfers geven

5.6.1 De waarde van cijfers en de schijn van exactheid

5.6.2 Transparant, valide, betrouwbaar, bruikbaar

5.6.3 Cesuurbepaling bij toetsen met open of gesloten vragen 

5.6.4 Toetsanalyse 

5.6.5 Ongewenste cijferculturen 

5.7 Reflectie

 

6 Leertheorieën en 21e-eeuwse vaardigheden

6.1 Behaviorisme en het belang van conditioneren

6.1.1 Onderzoek binnen objectief waarneembare kaders

6.1.2 Wat heb je eraan?

6.2 Cognitivisme en het belang van metacognitie

6.2.1 De leerling als actief informatieverwerkend systeem

6.2.2 Wat heb je eraan?

6.3 Handelingspsychologie en het belang van mentale handelingen 

6.3.1 De mentale handeling

6.3.2 Wat heb je eraan?

6.4 Constructivistische leertheorie en sleutelkenmerken van onderwijs

6.4.1 Constructivistische uitgangspunten

6.4.2 Wat heb je eraan?

6.5 Illeris en de essentie van zijn leertheorie

6.5.1 De relatie tussen inhoud, drijfveren en omgeving

6.5.2 Wat heb je eraan?

6.6 Leren in de 21e eeuw

6.6.1 De leerling leert zichzelf kennen om zich te ontwikkelen

6.6.2 De leerling leert samen te werken met anderen

6.6.3 De leerling ontwikkelt zijn probleemoplossend vermogen

6.6.4 De leerling ontwikkelt een kritische houding

6.7 Het leerplan als een spinnenweb

6.8 Reflectie

 

DEEL B: Hoe kan ik effectief met groepen werken?

 

7 Groepsprocessen

7.1 Een prettige groep

7.1.1 Groepsnormen

7.1.2 Groepscohesie

7.1.3 Kwadranten: groepsnormen en cohesie

7.2 Individuele behoeften van een leerling binnen de groep

7.2.1 Veiligheid door erbij te horen

7.2.2 Invloed hebben

7.2.3 Persoonlijk contact

7.2.4 Piramide van Maslow

7.3 Het groepsproces sturen

7.3.1 Forming

7.3.2 Storming

7.3.3 Norming

7.3.4 Performing

7.3.5 Adjourning

7.4 De onderlinge verhoudingen in kaart brengen

7.4.1 Het leren observeren van de individuele leerling

7.4.2 Een sociogram maken

7.5 Pesten

7.5.1 Wat is pesten?

7.5.2 De betrokken partijen en hun gedrag

7.5.3 Wat te doen bij pesten?

7.5.4 Digitaal pesten

7.6 Reflectie

 

8 Passend onderwijs in de dagelijkse praktijk

8.1 De Wet passend onderwijs

8.1.1 Bestaat de homogene klas nog wel?

8.1.2 Welke leerlingen hebben behoefte aan extra ondersteuning?

8.1.3 Mogelijkheden van ondersteuning op school

8.1.4 Speciaal onderwijs: clusterscholen

8.2 Passend lesgeven

8.2.1 Planmatig handelen

8.2.2 Handelingsplannen in soorten en maten

8.2.3 Lessen en kansen voor iedere leerling

8.2.4 Werken aan executieve functies

8.2.5 Faalangst nader belicht

8.3 Passend lesgeven bij specifieke stoornissen

8.3.1 Leerlingen met ADHD

8.3.2 Leerlingen met ASS

8.3.3 Leerlingen met dyslexie

8.4 Ondersteuning vanuit de schoolorganisatie

8.4.1 Leerlingdossiers getypeerd

8.4.2 Geen school is gelijk

8.4.3 Het drielijnenmodel

8.4.4 Zorgadviesteams in het mbo

8.4.5 Leren op lange termijn

8.5 Reflectie 

 

9 Gesprekken op school

9.1 Het gesprek onder de loep

9.1.1 De opbouw van een gesprek 

9.1.2 Vier niveaus in een gesprek 

9.1.3 Schakelen tussen gespreksniveaus

9.2 Gespreksinterventies

9.2.1 De verschillende interventies

9.3 Verschillende gesprekspartners

9.3.1 Gesprekken met leerlingen

9.3.2 Gesprekken met collega’s

9.3.3 Gesprekken met ouders

9.4 Drie specifieke gespreksvormen

9.4.1 Slechtnieuwsgesprek

9.4.2 Conflictoplossingsgesprek

9.4.3 Coachingsgesprek

9.5 Leerlingen met verlieservaringen

9.5.1 De persoon van de mentor of leraar

9.5.2 Rouwen

9.5.3 ‘Verkeerde’ signalen

9.5.4 Wat de school kan doen

9.5.5 Terug op school

9.5.6 Leerlingen die geconfronteerd worden met echtscheiding

9.6 Reflectie

 

DEEL C: Hoe ziet mijn school eruit?

 

10 Het voortgezet onderwijs en het mbo in beeld

10.1 Invulling geven aan keuzes van de school

10.1.1 Ontplooiing van persoonlijke kwaliteiten

10.1.2 Maatschappelijke voorbereiding

10.1.3 Voorbereiden op de beroepsuitoefening

10.1.4 Werken vanuit een visie

10.2 Onderwijsstelsel: voortgezet onderwijs en mbo

10.2.1 Voortgezet onderwijs: onderbouw en bovenbouw

10.2.2 Inrichting van het vmbo

10.2.3 Inrichting van het havo en het vwo

10.2.4 Inrichting van het mbo

10.2.5 Burgerschapsvorming in het mbo

10.3 Verschillende onderwijsconcepten

10.3.1 Natuurlijk Lerenscholen

10.3.2 Gepersonaliseerd leren

10.3.3 Daltonscholen

10.3.4 Jenaplanonderwijs 

10.3.5 Montessorischolen 

10.3.6 Vrije scholen 

10.3.7 Onderwijsconcepten op het mbo 

10.4 Scholen met een profiel

10.4.1 Voorbeelden van profielscholen 

10.4.2 Docent zijn op een profielschool 

10.5 Cultuur en structuur van scholen

10.5.1 Cultuur en samenwerkingsgraden 

10.5.2 Cultuur en onderwijsconcept 

10.5.3 Cultuur en inspraak op school 

10.5.4 Schoolstructuur: organisatievormen 

10.5.5 Zorgstructuur op scholen 

10.5.6 Relatie tussen visie, concept en structuur van onderwijs 

10.6 Reflectie

 

11 Interculturele klassen, ouders en buurten

11.1 Verschillende culturen in het onderwijs

11.1.1 Migratiestromen in Nederland 

11.1.2 Een sociaaleconomisch probleem 

11.2 Risico’s van beeldvorming

11.2.1 Labels, categorieën, stereotypen en vooroordelen 

11.3 Interculturele communicatie

11.3.1 Mentale programmering 

11.3.2 Communicatiemodellen 

11.4 De relatie tussen leerling, ouders en leraar

11.4.1 De pedagogische driehoek 

11.4.2 Opvoedingsstijlen in het gezin 

11.4.3 Ouderbetrokkenheid 

11.4.4 De buurt 

11.4.5 Burgerschapsvorming 

11.5 Kansen in het onderwijs

11.5.1 Taalontwikkeling 

11.5.2 Onderwijs ontwerpen 

11.5.3 Leidinggeven in een interculturele klas 

11.5.4 Hoe kan de school zich aanpassen aan de doelgroep?

11.6 Reflectie

 

DEEL D: Hoe ontwikkel ik mezelf als leraar?

 

12 Een goede leraar worden

12.1 Wat wordt er van mij als leraar gevraagd?

12.1.1 Bekwaamheidseisen en beroepscontexten 

12.1.2 Professionele identiteit 

12.1.3 Assertiviteit en proactiviteit 

12.1.4 Empathisch vermogen en echte ontmoeting 

12.2 Reflectie als leermiddel

12.2.1 Zelfreflectie 

12.2.2 Het ui-model en kernreflectie 

12.2.3 Herkaderen 

12.2.4 Feedback 

12.2.5 Onderzoek doen

12.3 Balans in je werk

12.3.1 Ga je concerns te lijf

12.3.2 Timemanagement

12.3.3 Copingstijlen

12.3.4 Het portfolio

12.3.5 Je kunt niet alles

12.4 Reflectie

 

DEEL E: Hoe geef ik mijn onderwijs vorm in het vmbo en het mbo?

 

13 Het vmbo

13.1 Wat maakt het vmbo uniek?

13.1.1 De functie van het vmbo

13.1.2 De doelgroep in beeld

13.2 Kleurt de praktijk de school?

13.2.1 Beroepsvoorbereidend of algemeen vormend?

13.3 Didactiek in het vmbo

13.3.1 Leer- en denkactiviteiten sturen

13.4 De invloed van het pedagogisch klimaat

13.4.1 Klimaat binnen de klas en binnen de school

13.4.2 Klimaatverbetering op klas- en schoolniveau?

13.5 Hoe kun je leerlingen motiveren?

13.5.1 Motivatietheorie

13.5.2 Hoe kun je motivatie bevorderen? 

13.6 Reflectie

 

14 Het mbo

14.1 De doelgroep en haar omgeving

14.1.1 Leerling of student?

14.1.2 De rol van de ouders

14.1.3 Onderdeel van de groep

14.1.4 Het belang van ‘gezien worden’

14.2 De invloed van beroepspraktijkvorming (bpv)

14.2.1 Tijdsbesteding in bol en bbl

14.2.2 De praktijkopleider

14.2.3 Voorbereiding op school

14.2.4 Begeleiding op de werk- of leerplek

14.2.5 De beoordeling in beeld

14.2.6 Bpv en de schoolvakken

14.3 Didactiek in het mbo

14.3.1 Didactiek in complementaire, integrerende lessen

14.3.2 Didactiek in theorielessen

14.3.3 Handvatten voor vaardigheidslessen

14.3.4 Vormgeven van avo-vakken

14.3.5 Studieloopbaanbegeleiding

14.4 Reflectie

 

Literatuur

 

Register

 

Dankwoord

 

Over de auteurs

Extra voor studenten:
Bij deze uitgave is additioneel studiemateriaal beschikbaar voor studenten. Deze kun je benaderen via de url in het boek.