Inleiding 11

1 Wat is ethiek? 15

1.1 Wat is ethiek? 15

1.2 Ethiek en recht 16

1.3 Wat is media-ethiek? 18

1.4 Journalistieke ethiek 19

1.5 Maatschappelijke verantwoordelijkheid 21

1.6 Digitale dilemma’s 23

1.7 Journalistieke kernwaarden 24

1.8 Methodische aspecten 26

Samenvatting 28

Vragen 29

2 Grenzen aan de uitingsvrijheid 31

2.1 Het maatschappelijk debat 31

2.2 Uitingsvrijheid 32

2.3 Geschiedenis 33

2.4 Grenzen aan de uitingsvrijheid 34

2.5 Botsing van culturen 36

2.6 Twee optieken 38

Samenvatting 39

Vragen 39

3 Zelfregulering 41

3.1 Waarom zelfregulering? 41

3.2 Raad voor de Journalistiek 42

3.3 Geen richtlijnen, wel discussie 44

3.4 Internationale codes 45

3.5 Landelijke en redactionele codes 46

3.6 Klachten over de journalistiek 47

3.7 Ombudsman 48

3.8 Rechter 49

Samenvatting 50

Vragen 50

4 Mediaverantwoording 51

4.1 Waarom mediaverantwoording? 51

4.2 Vier invalshoeken 51

4.3 Mediaverantwoording in Europa 55

4.4 Kwaliteitskeurmerk 57

Samenvatting 59

Vragen 60

5 Altijd op zoek naar de waarheid 61

5.1 De taak van de journalistiek 61

5.2 Werkwijze 62

5.3 Wederhoor verplicht 62

5.4 Beschuldigingen 64

5.5 Weerwoord 65

5.6 Overnemen 66

5.7 Streven naar objectiviteit 66

5.8 Onderzoeksjournalistiek 68

5.9 Datajournalistiek 70

5.10 Desinformatie 70

Samenvatting 71

Vragen 72

6 Afspraken met journalisten 73

6.1 Off the record 73

6.2 Inzage vóór publicatie 74

6.3 Autoriseren 75

6.4 Embargo 76

6.5 Anonieme bronnen en bronbescherming 77

6.6 Bronbescherming en verschoningsrecht 78

Samenvatting 81

Vragen 82

7 Moeten journalisten altijd zeggen wie ze zijn? 83

7.1 Open vizier 83

7.2 Undercoverjournalistiek 84

7.3 Verborgen en draaiende camera 85

7.4 Anonimiteit en rollenspellen 86

7.5 Telefoongesprekken opnemen 87

7.6 De Raad voor de Journalistiek over undercovermethoden 88

7.7 De rechter over undercovermethoden 91

7.8 Criteria voor toepassing van undercovermethoden 92

7.9 Discussie 93

Samenvatting 94

Vragen 94

8 Over privacybescherming door de media 97

8.1 Wettelijke plicht op op privacybescherming 97

8.2 Verdachten en veroordeelden 98

8.3 Slachtoffers 101

8.4 Kinderen 102

8.5 Etnische herkomst 102

8.6 Zelfdoding 105

Samenvatting 106

Vragen 106

9 Digitale journalistiek 107

9.1 Oude en nieuwe vragen 107

9.2 Redactionele en sponsored content 108

9.3 Interactiviteit en social media 109

9.4 Blogs en vlogs 114

9.5 Privacy 116

9.6 Zelfregulering in het digitale tijdperk 117

Samenvatting 119

Vragen 120

10 Het digitaal archief en het vergeetrecht 121

10.1 ‘Vergeetverzoeken’ in het digitale tijdperk 121

10.2 AVG en het vergeetrecht 122

10.3 Nederlandse Raad voor de Journalistiek en het vergeetrecht 122

10.4 Belgische Raad voor de Journalistiek en het vergeetrecht 127

10.5 Morele norm en rechtspraak 129

Samenvatting 130

Vragen 131

11 Beeldethiek 133

11.1 Beeldcultuur en medialogica 133

11.2 Schokkende beelden 134

11.3 Grenzen aan het presenteren van gruwelijkheden 135

11.4 Argumenten pro en contra 137

11.5 Lijkenpikkerij? 138

11.6 Geweld als middel 139

11.7 Rampenjournalistiek en privacy 141

11.8 Archieffoto’s 143

11.9 Juridische normen 144

11.10 Ethische codes 145

Samenvatting 147

Vragen 147

12 Beeldmanipulatie 149

12.1 De spelregels 149

12.2 Optisch bedrog 151

12.3 Bewerken en manipuleren 151

12.4 Fotobijschriften 155

12.5 Deepfake 155

12.6 Codes 156

Samenvatting 159

Vragen 159

Literatuur 161

Register 165

Over de auteur 167

Auteur Huub Evers kaart in zijn blogs actualiteiten aan met een journalistiek-ethische dimensie. Het blog verschijnt gedurende het studiejaar elke maand op de bijbehorende site bij het boek: www.handboekjournalistiekeethiek.nl. 

Ridouan Taghi of Ridouan T.? (01-06-2023)

Ridouan Taghi duikt de laatste maanden met grote regelmaat op in de nieuwsmedia. Wat in de berichtgeving opvalt is, dat de meeste redacties zijn naam volledig noemen. Er zijn ook kranten en tijdschriften (de Volkskrant, Trouw, Panorama) die hem Ridouan T. blijven noemen. Is dat geen fraai voorbeeld van wat critici wel aanduiden als het potsierlijkheidsbeginsel? Daarmee wordt bedoeld dat de privacy wordt beschermd van iemand die eigenlijk niet te beschermen is omdat iedereen weet om wie het gaat, zodat het gebruik van initialen op de lachspieren werkt. De ombudsman van Trouw legt in zijn wekelijkse rubriek uit, dat de redactie de achternaam niet noemt omdat zijn krant aan het christendom idealen ontleent “waaronder een streven naar gerechtigheid en naastenliefde”. Dit is “een extra rechtvaardiging voor het gunnen van privacy, ook aan mensen die worden verdacht van zware misdaden”. Uiteindelijk is het de rechter die het oordeel velt en niet de krant. Bovendien hebben ook verdachten hun familie die niet extra gestraft dient te worden. Het is op z’n minst zeer opmerkelijk dat Trouw (mijn lijfblad) zijn morele normen op het terrein van privacybescherming baseert op de beginselverklaring en redactiestatuut en zo tot deze handelwijze komt. Lees meer.

Misleidende nep en 'promptography' (01-05-2023)

Daar kon je op wachten! Een Duits roddeltijdschrift (Die Aktuelle) publiceerde een interview met de bekende Formule 1-coureur Michael Schumacher. Tien jaar geleden liep deze autocoureur een ernstige hersenbeschadiging op als gevolg van een skiongeluk. Daarna werd hij door zijn familie consequent buiten de publiciteit gehouden. Het artikel was een met behulp van AI (artificiële intelligentie) gegenereerde tekst. Het nepinterview werd op de voorpagina groot aangekondigd. In een hoekje stond in een veel kleiner lettertype dat het ging om een ‘täuschend echt’ interview. Misleidende nep dus. Bijna op datzelfde moment werd bekend dat een Duitse fotograaf een internationale prijs geweigerd had omdat zijn ingestuurde foto gemaakt was met behulp van kunstmatige intelligentie. Hij had dat zelf direct bij inzending gemeld om een debat onder vakgenoten op gang te brengen over wat hij noemt ‘promptography’. Het gaat immers niet om een foto, maar om een AI-beeld.

NOS Studio Sport (01-04-2023)

“De Volkskrant is bezig zijn beroepsethiek overboord te gooien en zich in roddels te verliezen”, schreef Sylvain Ephimenco in zijn column in Trouw enkele dagen na de geruchtmakende publicatie in De Volkskrant over grensoverschrijdend gedrag bij de redactie van NOS Sport. En cynisch vervolgde hij: “het gaat hier om karaktermoord op iconen van de publieke omroep. Hoe bekender het slachtoffer, hoe beter voor de krant. Het is een flutstuk, opgehangen aan de enige bron die niet anoniem wilde blijven”. De columnist steekt de draak met de zogenaamde onderzoeksjournalistiek bij De Volkskrant waar een vijftien jaar oude affaire met een stagiaire wordt opgerakeld en herschreven naar een #MeToo-affaire. De krant kwam begin maart met een zeer groot artikel over grensoverschrijdend gedrag (pesterijen, seksisme, intimidatie en buitensluiten) op de redactie van NOS Sport. Hierbij vielen de namen van Jack van Gelder en vooral van Tom Egbers.

De ontwerpfouten van de Raad (01-03-2023)

Wat kun je als nieuwsconsument doen wanneer je een serieuze klacht hebt over een journalistieke publicatie of over het handelen van een journalist? Contact opnemen via e-mail met die journalist, diens chef of de hoofdredacteur. Of met de ombudsman voor zo ver aanwezig. Of een ingezonden brief schrijven. Wordt de klacht niet serieus behandeld, dan kun je naar de Raad voor de Journalistiek stappen en daar een klacht deponeren. Je moet dan wel ‘rechtstreeks belanghebbende’ zijn, d.w.z. de klacht moet over jezelf gaan. Het is niet mogelijk om bijvoorbeeld via social media medestanders op te roepen gezamenlijk een klacht in te dienen tegen een artikel of een journalist. Bij de Duitse Presserat kan dat wel. Enkele keren per jaar gebeurt dat ook, bijvoorbeeld tegen een reportage in Bild.

Naar een ethiek van de podcast (01-02-2023)

Moeten podcastmakers zich aan dezelfde zorgvuldigheidseisen houden als journalisten? RIVM-baas Jaap van Dissel werd in een podcast op basis van een vals document (bankafschrift) beschuldigd van het aannemen van steekpenningen om Nederland tijdens de coronacrisis langer op slot te houden. Hij zou 750.000 euro op zijn bankrekening bijgeschreven hebben gekregen door een stichting die zich bezighield met het afnemen van coronatesten en Testen voor Toegang. Al snel bleek dat afschrift fouten te bevatten en moesten de makers aan van Dissel hun verontschuldigingen aanbieden. Ze suggereerden dat ze misschien toch niet zorgvuldig genoeg waren geweest en dat ze wederhoor hadden moeten toepassen. Ze hadden het bewijs alleen ‘van horen zeggen’.

Keurmerk (01-12-2022)

“Digitaal keurmerk voor online nieuws”, luidde de kop boven een artikel op de website Villamedia, een site over ontwikkelingen in media en journalistiek. Zo’n keurmerk (een ‘echtheidscertificaat’) zal de betrouwbaarheid van de media vergroten, zo verwacht initiatiefnemer Public Spaces. In deze organisatie werken omroepen (NPO, VPRO, KRO/NCRV), maatschappelijke instellingen en culturele organisaties samen. Door dat echtheidscertificaat kunnen online artikelen en foto’s gekoppeld worden aan de maker en dus ook aan diens reputatie. Iedereen die online informatie tot zich neemt, kan achterhalen wie de auteur is van een artikel of de maker van een foto. Van een waarheidsgarantie (echt of nep?) is dus geen sprake. Toch kan zo het verspreiden van desinformatie en nepnieuws worden tegengegaan, verwachten de initiatiefnemers, onder wie ook de Nijmeegse Radboud Universiteit en Beeld en Geluid in Hilversum.

Verlengstuk (01-11-2022)

‘Wij zijn geen verlengstuk van politie en justitie’, zeggen redacties van nieuwsmedia geregeld, bijvoorbeeld wanneer de medewerking van pers en publiek gevraagd wordt om een voortvluchtige verdachte of gedetineerde in de kraag te vatten of om een signalement te verspreiden. Journalisten voegen daar dan graag (en terecht!) aan toe dat onafhankelijkheid een centrale plaats inneemt in hun beroepsethiek. Bij wijze van hoge uitzondering kan de afweging anders uitvallen, bijvoorbeeld wanneer een kind is ontvoerd en wanhopige ouders een beroep doen op de hele samenleving om het kind weer veilig terug te brengen. In zo’n situatie werkt de pers daar soms aan mee door het signalement van de verdachte te verspreiden in de krant en op de nieuwssite.

Cordon sanitaire? (01-10-2022)

Tijdens de Algemene Beschouwingen zei Thierry Baudet van Forum voor Democratie in zijn bijdrage dat minister Sigrid Kaag heeft gestudeerd aan een college in Oxford, waar spionnen worden opgeleid. Het is ‘weinig meer dan een opleidingsinstituut voor westerse geheime diensten – dat wil dus zeggen, voor precies de globalistische elites die achter de schermen onze levens willen plannen en controleren’. Toen de Kamervoorzitter niet ingreep, verliet het voltallige Kabinet de vergaderzaal. Later plaatste Pepijn van Houwelingen, partijgenoot van Baudet, op Twitter een bewerkte foto van de ministers Ernst Kuiper en Karien van Gennep. Ze hadden op hun ministeries een vlag met de ‘sustainable development goals’ gehesen. Op de gefotoshopte foto stonden ze met een nazivlag. 

Betrouwbare bronnen en de vriendenreünie (01-09-2022)

Twee NRC-journalisten schreven een boek over integriteitsaffaires in het Limburgse openbaar bestuur. De Vriendenreünie van Joep Dohmen en Paul van der Steen gaat over belangenverstrengeling, smeergeld en vriendendiensten. Ook wordt in het boek beschreven hoe een oud-gedeputeerde zich door zijn chauffeur met de dienstauto naar het bordeel liet rijden. Om wie het gaat wordt in het boek niet duidelijk. Later trad een oud-gedeputeerde uit de anonimiteit en onthulde dat het hier om hem ging. Hij voegde daar meteen aan toe dat van dit verhaal helemaal niets klopt.

Waarom werd de bewuste passage geanonimiseerd, maar toch gehandhaafd? Kan in een geanonimiseerde tekst sprake zijn van smaad of laster wanneer ook verder elke verwijzing naar concrete personen ontbreekt? Mag je je als journalist baseren op uitsluitend bronnen die niet genoemd willen worden of heb je ‘aanvullend bewijs’ nodig? 

Doorgeefluik of waarheidszoeker? (29-06-2022)

Journalisten passen hoor en wederhoor toe en zorgen zo voor de broodnodige objectiviteit in hun verhalen en reportages. In praatprogramma’s zorgen ze voor evenwicht door de diverse meningen aan tafel uit te nodigen. Objectiviteit en evenwicht, dat zijn de kerntaken van journalisten en programmamakers. Was het maar zo simpel! Of beter gezegd: gelukkig is het zo simpel niet, want een journalist is meer dan een doorgeefluik van standpunten en opvattingen. 

Geen commentaar, edelachtbare (01-06-2022)

In de beroepsethiek van journalisten neemt het beroepsgeheim een centrale plaats in. Een journalist dient overeengekomen vertrouwelijkheid van bronnen te respecteren en zo veel als in zijn vermogen ligt te garanderen. Dat zegt de ethiek, maar wat zegt het recht? 

Osint en de opmars der factcheckers (01-05-2022)

Bezetten of bevrijden? Deporteren of evacueren? De oorlog in Oekraïne zorgt niet alleen voor discussies over de gruwelijke beelden die we overal in de nieuwsmedia te zien krijgen, maar ook over het waarheidsgehalte ervan. Niet alleen van de beelden trouwens, maar ook van de informatie als geheel. “Kon niet geverifieerd worden” is een gevleugelde uitdrukking geworden. 

Let op, het zijn heftige beelden (01-04-2022)

"Met deze waarschuwing begint menig item over de oorlog in Oekraïne in een van de nieuwsuitzendingen op televisie. Redacties van nieuwsmedia wikken en wegen elke dag welke beelden ze ons laten zien. Ze maken een selectie uit het beeldmateriaal dat persbureaus dagelijks leveren. Soms maken ze het publiek deelgenoot van hun afwegingen. Er mogen dan geen harde grenzen zijn, hanteerbare criteria zijn er wel. Deze (journalistieke) overwegingen pro en contra zijn veel meer aan de orde bij de traditionele nieuwsmedia dan bij de sociale media."

Het embargo (01-03-2022)

"Het is heel gebruikelijk dat nieuwsmedia persberichten, documenten of boeken aangeboden krijgen onder embargo, maar een embargo met de dreiging van persoonlijke aansprakelijkheid en een boetebeding is hoogst ongebruikelijk. Dat overkwam een aantal media toen enkele weken geleden het boek Het verraad van Anne Frank uitkwam bij uitgeverij Ambo Anthos."

De ombudsman, voor klagers en vragers (01-02-2022)

" (..) Het ombudsland was dus onrustig, maar bleef klein, te klein. Eigenlijk zou elke zichzelf respecterende redactie van een nieuwsmedium van enige omvang een eigen ombudsman moeten aanstellen die vragen beantwoordt, kritiek onderzoekt en zo concreet werk maakt van transparantie en verantwoording, de nieuwe kernbegrippen in medialand. (..) Daarnaast heeft elke ombudsman periodiek een rubriek waarin hij de redactie ‘ethisch bij de les houdt’.

Alles wat aandacht krijgt groeit (04-01-2022)

“Uw tijd komt nog wel. Er komen tribunalen”, voegde FvD-Kamerlid Pepijn van Houwelingen zijn collega Sjoerd Sjoerdsma (D’66) toe tijdens een debat in het parlement. (..) Over dit incident ontstond een hoop deining, allereerst in de Tweede Kamer zelf. Had de voorzitter Vera Bergkamp steviger moeten ingrijpen? Of ontstaat daardoor juist de ophef waarnaar Baudet op zoek is en speelt dit hem dus juist in de kaart? Wetenschappers noemen dit het ‘rechts-populistisch perpetuum mobile’: aandacht trekken met provocaties die deining en ophef veroorzaken. Wanneer er kritiek komt in de slachtofferrol kruipen en uitleggen wat wél bedoeld werd, zodat daarover weer ophef ontstaat.  

Rutte en de deepfake (01-12-2021)

Premier Rutte sprak de natie toe zoals hij dat ook in het begin van de coronapandemie deed: zittend achter zijn bureau in het Torentje keek hij ernstig in de camera. Het ging deze keer niet over corona, maar over het klimaat. Het geheel was een prachtig staaltje van wat deepfake heet, ‘audiovisueel nepnieuws’: met behulp van kunstmatige intelligentie worden op basis van grote hoeveelheden bestaand beeldmateriaal nieuwe beelden verzonnen. Dit alles trekt een zware wissel op de betrouwbaarheid van informatie: hoe weet je als burger nog wat echt of nep is?

De valse spin en het Bokma-akkoord (03-11-2021)

(..) Aan deze werkwijze van journalisten zitten vanuit ethisch perspectief twee kwesties vast: de eerste is de betrouwbaarheid. Hoe kun je controleren of de informatie die ‘ingewijden’ geven klopt? En in combinatie hiermee: hoe kun je inschatten of je voor karretjes gespannen wordt? (..) Volgens ‘politieke duiders’ wordt er aanmerkelijk meer ‘gespind’ in parlementaire kringen dan enkele jaren geleden. Dat heeft ook te maken met het aantal communicatieprofessionals in Den Haag. Dat aantal is inmiddels gegroeid tot ongeveer 800, terwijl het aantal journalisten min of meer is blijven steken op 100.  

Persmuskieten (01-10-2021)

‘Ik zit af en toe wel met het schaamrood op de kaken te luisteren naar wat sommige nabestaanden vertellen over de rol van mijn collega-journalisten. Het jagen op nieuws, zonder na te denken over het leed.’ Dat was de inhoud van een tweet van Saskia Belleman. (..) Ruim negentig nabestaanden voerden namens hun dierbaren het woord in de rechtszaal. Ze spraken over het gemis van hun dierbaren (‘het verdriet wordt niet minder, het is alleen langer geleden’), maar ook over het gebrek aan terughoudendheid en respect bij sommige journalisten. 

Nieuwsmijders en coronablockers (06-09-2021)

Het is elke dag één en al ellende! En het lijkt wel of het nog steeds erger wordt: hevige bosbranden in de Verenigde Staten en Turkije, watersnood in Limburg en in de aangrenzende delen van Duitsland en België, zware aardbeving in Haïti en een extreme orkaan aan de zuidkust van de Verenigde Staten. Afschuwelijke taferelen op het vliegveld van Kabul na de machtsovername door de Taliban in Afghanistan. Vluchtelingencrisis in landen als Turkije en Pakistan. En dan zijn de woorden ‘corona’ en ‘klimaat’ nog niet eens gevallen! Wie daar optimistisch bij blijft moet het maar zeggen.

De autogordel en de beeldvorming (07-07-2021)

Journalistieke documentaire of politieke propaganda? Begin januari 2021, twee maanden voor de verkiezingen van de Tweede Kamer, zond de VPRO een documentaire uit over Sigrid Kaag, op dat moment de lijsttrekker van D66. Een cameraploeg volgde haar drie jaar op de voet: thuis, in Den Haag en als minister op reis in binnen- en buitenland. Dat leidde tot de documentaire ‘Sigrid Kaag – Van Beiroet tot Binnenhof’.

Google is erger dan een strafblad
(01-06-2021)

Iemand doet in een interview enkele gedurfde, misschien ongelukkige en in elk geval ronduit kwetsende uitspraken over buurtgenoten, collega’s, politici en andere autoriteiten. Kom je als journalist in zo’n geval weg met de opmerking dat iedereen verantwoordelijk is voor zijn eigen uitspraken en dat het enkel de verantwoordelijkheid van de journalist is om zo zorgvuldig mogelijk op te schrijven wat iemand zegt? En mag je als nieuwsconsument verwachten dat de journalist tegengas geeft en bijvoorbeeld vraagt: “realiseert u zich wat u nu zegt? En dat dit morgen zo in de krant of op de website staat?"

Potsierlijkheidsbeginsel (01-05-2021)

“Wordt Gerrit Zalm straks Gerrit Z.?” kopten de kranten op 20 april 2021 boven een bericht over een witwasaffaire bij ABN-AMRO. Mooier kan het ‘potsierlijkheidsbeginsel’ niet worden geïllustreerd. Met dit beginsel wordt bedoeld dat de privacyregels door de nieuwsmedia keurig worden gevolgd, terwijl iedereen die het leest in de lach schiet omdat onmiddellijk duidelijk is om wie het gaat en er dus van enige privacybescherming geen sprake is. Met die regels wordt bedoeld dat verdachten en veroordeelden met initialen worden aangeduid en dat een foto voorzien wordt van een zwart balkje over de ogen.

Ethiek is geen wiskunde (02-04-2021)

Toen de ANP-fotograaf ’s morgens vroeg per fiets op het Binnenhof arriveerde om aan zijn werkdag te beginnen, viel zijn oog onmiddellijk op verkenner Kajsa Ollongren die zich in de richting van haar dienstauto spoedde. Ze had gehoord dat ze positief getest was en ging snel naar huis, met een grote stapel paperassen onder haar arm. De fotograaf maakte enkele foto’s van het tafereel en ging naar zijn redactie. Daar bleek bij het uitvergroten van een van de foto’s, dat er ‘brisante informatie’ leesbaar was. De fractieleiders hadden het met de verkenners onder meer gehad over de gebrekkige stabiliteit binnen het CDA, de onderhandelingsstijl van Hoekstra en vooral over Pieter Omtzigt (‘functie elders’).