Euthanasie in Nederland

dr. Joyce de Bruin en dr. Esther Pans

Tijdens deze workshop worden de deelnemers gevraagd zelf een schriftelijk euthanasieverzoek op te stellen. Daarna zullen de workshopleiders aan de hand van tien gouden regels de medische, ethische en juridische criteria voor een geldend schriftelijk euthanasieverzoek doornemen. Hieropvolgend zullen we gezamenlijk bespreken of de net opgestelde wilsverklaringen voldoen aan deze regels. We sluiten af met een discussie aan de hand van stellingen. 

dr. Donald van Tol en prof.dr. An Reyers

De euthanasiewet vereist dat de arts de overtuiging moet krijgen dat er sprake is van uitzichtloos en ondraaglijk lijden van de patiënt. Dit lijden moet het gevolg zijn van een lichamelijke of psychische aandoening. Lijden is een breed begrip. Het kan het gevolg zijn van pijn en benauwdheid, overheersende uitputting en moeheid, maar ook van een toenemende afhankelijkheid of een door de patiënt ervaren ontluistering, lichamelijke achteruitgang, uitzichtloosheid of verlies van waardigheid. In deze workshop staan wij op een interactieve manier stil bij wat ondraaglijk lijden bij een verzoek tot euthanasie is. Daarna gaan we met jou aan de slag over hoe jij als zorgverlener samen met de patiënt diens ondraaglijk lijden kunt verhelderen. Lijden is een persoonlijke ervaring. Wat voor de een nog draaglijk kan zijn, is dat voor de ander niet. Het gaat om de beleving van de persoon, in het licht van diens levens- en ziektegeschiedenis, persoonlijkheid, normen en waarden en draagkracht. Om concreet te maken hoe persoonlijk de beleving van ondraaglijk is staan ook we stil bij jou eigen normen en waarden over ondraaglijk lijden bij een verzoek tot euthanasie. 

dr. Rob Houtepen en Hans Peerden, MD

De onafhankelijke consultatie door een SCEN-arts is een essentieel onderdeel van het euthanasietraject en een van de wettelijke zorgvuldigheidseisen die moeten worden nageleefd. In deze workshop wordt de rol van de SCEN-arts in detail besproken, inclusief de situaties waarin een beroep op een SCEN-arts kan worden gedaan en de specifieke zorgvuldigheidseisen die beoordeeld worden. Deelnemers leren wat de onafhankelijkheid van de SCEN-arts inhoudt, hoe het juiste moment kan worden bepaald om een consultatie aan te vragen en hoe het oordeel van een SCEN-arts zich verhoudt tot het besluit van de uitvoerend arts. Ook wordt ingegaan op de ondersteunende rol die een SCEN-arts kan hebben naast de rol van consulent.

Ronald van Nordennen, MD en mr. Miriam Saridi

prof.dr. Agnes van der Heide en Elske Marije Abma, MD

Palliatieve sedatie is een behandeling die valt binnen de competentie van de arts waarvoor geen maatschappelijke controle nodig is, mits daarbij de richtlijn van de KNMG wordt gevolgd. In die richtlijn wordt gesteld dat palliatieve sedatie alleen aangewezen kan zijn bij mensen met een levensverwachting van minder dan een à twee weken en dat palliatieve sedatie niet wordt gegeven met de intentie om het levenseinde te bespoedigen. Palliatieve sedatie verkort het leven in principe niet. In de praktijk is het vaststellen van de levensverwachting van de patiënt echter vaak niet eenvoudig en is de intentie van de arts een wiebelig construct. Onderzoek heeft laten zien dat er sprake is van een grijs gebied tussen palliatieve sedatie en euthanasie, waarin er wel degelijk sprake is (of zou kunnen zijn) van levensbekorting zonder dat het handelen wordt gezien als euthanasie. Palliatieve sedatie wordt inmiddels toegepast bij bijna een kwart van alle mensen die overlijden. Mede daarom is het belangrijk om stil te staan bij het grijze gebied en in gesprek te gaan over de ethische aspecten die het noodzakelijk maken dat we euthanasie en palliatieve sedatie duidelijk blijven onderscheiden. 

dr. Iris Hartog en Ronald van Nordennen, MD

In deze workshop zal het wettelijk kader worden toegelicht met betrekking tot euthanasie bij een ‘stapeling van ouderdomsaandoeningen’ en het verschil met ‘voltooid leven’ worden besproken. Op basis van recent onderzoek zal een beeld geschetst worden van de huidige praktijk van euthanasie bij een ‘stapeling van ouderdomsaandoeningen’ en van de lichamelijke, mentale en sociale/maatschappelijke aspecten van ‘voltooid leven’. Vervolgens zal aan de hand van een casus het grijze gebied hiertussen worden verkend: wanneer is er sprake van lijden met (voldoende) ‘medische grondslag’ voor euthanasie, en wanneer niet?  

dr. Tineke Klaasen en dr. Esther Pans

Hoe kan bij een patiënt, die lijdt als gevolg van psychische aandoeningen, de wilsbekwaamheid ten aanzien van zijn euthanasieverzoek worden getoetst? Welke manieren zijn daarvoor, hoe uitvoerig moeten het onderzoek en het verslag ervan zijn en welke aandachtspunten gelden daarbij? Aan de hand van twee à drie vignetten worden de aanwezigen gevraagd hierover mee te denken. Daarna richten wij ons op de “grote behoedzaamheid” die door de rechter (van oudsher) van de arts wordt verlangd als het gaat om euthanasie met een overwegend psychische grondslag. Welke extra zorgvuldigheidseisen gelden? Wat is het medisch-ethisch-juridisch kader daarbij, welke verschillen bevatten de medische veldnormen en hoe kun je daar als arts het beste mee omgaan? We ronden af met ruimte voor vragen en discussie.  

Saïda Aoulad Baktit, BA en mr. Els Roelofs

Gabrielle van de Graaf, MD en Rimke Griffioen, MA

Uit de wetenschap is bekend dat euthanasie weinig voorkomt onder mensen met een verstandelijke beperking. Volgens de Nederlandse euthanasiewet moet aan een aantal zorgvuldigheidseisen worden voldaan alvorens over te mogen gaan tot levensbeëindiging. Het moet onder andere gaan om een vrijwillig en weloverwogen verzoek van de patiënt zelf en om uitzichtloos en ondraaglijk lijden. Twee eisen die in de praktijk soms lastig zijn te interpreteren in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking, die voor veel beslissingen wilsonbekwaam zijn. Ten onrechte is lang gedacht dat mensen met een verstandelijke beperking per definitie wilsonbekwaam zijn voor alle mogelijke beslissingen.  In deze workshop zullen we ingaan op de zes zorgvuldigheidseisen van de euthanasiewet en de dilemma’s als het gaat om mensen met een verstandelijke beperking. Dit zal worden gedaan aan de hand van een casus waarin aan een jongeman met een autismespectrumstoornis euthanasie werd verleend door een arts van Expertisecentrum Euthanasie (EE). Ook is er ruimte voor deelnemers om hun eigen casuïstiek in te brengen.  

dr. Marianne Dees, MD, dr. Dorothea Touwen en prof.dr. Guy Widdershoven

In deze workshop worden ethische, juridische en praktische aspecten van euthanasie bij dementie interactief besproken aan de hand van casuïstiek. De volgende onderwerpen komen aan de orde: 

• Hoe kunnen de zorgvuldigheidseisen worden beoordeeld bij een patiënt met (beginnende) dementie? Hoe kan de weloverwogenheid van een euthanasieverzoek worden vastgesteld? Wat houdt ondraaglijk lijden bij dementie in? 
• Wat is een moreel dilemma? Welke morele dilemma’s spelen rond euthanasie bij (beginnende) dementie? 
• Welke rol kan een schriftelijk euthanasieverzoek spelen? Aan welke eisen moet zo'n document voldoen? 

Drs. Wim Graafland en dr. Annemarieke van der Woude

Geestelijk verzorgers kunnen een belangrijke rol spelen in de begeleiding van patiënten met een euthanasiewens. Deze workshop biedt inzicht in het beroepsprofiel van de geestelijk verzorger, met speciale aandacht voor diens taken en rol bij het levenseinde in het algemeen en in euthanasietrajecten in het bijzonder. Aan de hand van praktijkvoorbeelden wordt verkend welke zingevingsvragen en dilemma’s kunnen ontstaan, zowel voor de patiënt als voor de geestelijk verzorger. Tot slot is er ruimte voor een gedachtewisseling, waarbij deelnemers kunnen reflecteren op de samenwerking tussen geestelijk verzorgers en andere zorgprofessionals in euthanasietrajecten. 

dr. Tineke Klaasen en dr. Esther Pans

Hoe kan bij een patiënt, die lijdt als gevolg van psychische aandoeningen, de wilsbekwaamheid ten aanzien van zijn euthanasieverzoek worden getoetst? Welke manieren zijn daarvoor, hoe uitvoerig moeten het onderzoek en het verslag ervan zijn en welke aandachtspunten gelden daarbij? Aan de hand van twee à drie vignetten worden de aanwezigen gevraagd hierover mee te denken. Daarna richten wij ons op de “grote behoedzaamheid” die door de rechter (van oudsher) van de arts wordt verlangd als het gaat om euthanasie met een overwegend psychische grondslag. Welke extra zorgvuldigheidseisen gelden? Wat is het medisch-ethisch-juridisch kader daarbij, welke verschillen bevatten de medische veldnormen en hoe kun je daar als arts het beste mee omgaan? We ronden af met ruimte voor vragen en discussie.  

dr. Iris Hartog en Ronald van Nordennen, MD

In deze workshop zal het wettelijk kader worden toegelicht met betrekking tot euthanasie bij een ‘stapeling van ouderdomsaandoeningen’ en het verschil met ‘voltooid leven’ worden besproken. Op basis van recent onderzoek zal een beeld geschetst worden van de huidige praktijk van euthanasie bij een ‘stapeling van ouderdomsaandoeningen’ en van de lichamelijke, mentale en sociale/maatschappelijke aspecten van ‘voltooid leven’. Vervolgens zal aan de hand van een casus het grijze gebied hiertussen worden verkend: wanneer is er sprake van lijden met (voldoende) ‘medische grondslag’ voor euthanasie, en wanneer niet?  

dr. Marianne Dees, MD, dr. Dorothea Touwen en prof.dr. Guy Widdershoven

In deze workshop worden ethische, juridische en praktische aspecten van euthanasie bij dementie interactief besproken aan de hand van casuïstiek. De volgende onderwerpen komen aan de orde: 

• Hoe kunnen de zorgvuldigheidseisen worden beoordeeld bij een patiënt met (beginnende) dementie? Hoe kan de weloverwogenheid van een euthanasieverzoek worden vastgesteld? Wat houdt ondraaglijk lijden bij dementie in? 
• Wat is een moreel dilemma? Welke morele dilemma’s spelen rond euthanasie bij (beginnende) dementie? 
• Welke rol kan een schriftelijk euthanasieverzoek spelen? Aan welke eisen moet zo'n document voldoen? 

Hans de Boer, MD en dr. Liselotte Postma

In deze workshop gaan we, mede aan de hand van een concrete casus, in op de bijzondere situatie dat een gedetineerde of terbeschikkinggestelde een euthanasieverzoek doet. Euthanasie in detentie is zeldzaam maar niet onmogelijk: net als mensen die in vrijheid leven, komen ook gedetineerden in aanmerking voor euthanasie. Daarbij doen zich wel vragen voor die niet spelen bij euthanasie in de ‘vrije samenleving’. We staan in deze workshop stil bij het juridisch kader, de praktijk en de dilemma's die zich bij euthanasie in detentie kunnen voordoen. Komen deze euthanasieverzoeken voort uit het feit dat de patiënt in opsluiting leeft, soms zonder perspectief op terugkeer in de samenleving? Kan er überhaupt sprake zijn van een vrijwillig verzoek van iemand die in opsluiting leeft? Wie beslist of een euthanasieverzoek van een gedetineerde gehonoreerd mag worden en hoe is de organisatie geregeld van de beoordeling en eventuele uitvoering van euthanasie in detentie? We besteden daarbij aandacht aan RTE-oordelen over meldingen van euthanasie in detentie/tbs en de Werkinstructie euthanasie van de Dienst Justitiële Inrichtingen.

Dr. Katja ten Cate en Erna van der Wielen, MD

Duo-euthanasie, waarbij twee patiënten die een nauwe relatie hebben (bijvoorbeeld als partners, eerste- of tweedegraads familieleden) gelijktijdig om euthanasie vragen, kent specifieke juridische, ethische en praktische dynamieken binnen het euthanasietraject. Deze interactieve workshop verkent de wettelijke kaders en zorgvuldigheidseisen die van toepassing zijn op duo-euthanasie, evenals de rollen en verantwoordelijkheden van de betrokken artsen. Met behulp van casuïstiek krijgen deelnemers inzicht in de samenwerking tussen de betrokken artsen, het waarborgen van onafhankelijkheid en het bevorderen van transparante communicatie. Deze workshop biedt zorgprofessionals de kennis en vaardigheden om duo-euthanasie verantwoord en volgens de hoogste standaarden toe te passen in hun praktijk. 

dr. Han Mulder, MD en dr. Hans Sonneveld, MD

In deze workshop wordt het ethische en juridische vraagstuk van orgaandonatie na euthanasie behandeld. De focus ligt op het zorg-ethisch perspectief op euthanasie in combinatie met orgaandonatie, met bijzondere aandacht voor de grondwettelijke kaders en de wet- en regelgeving rondom de Wet Orgaandonatie (WOD) en de Richtlijn Orgaandonatie na Euthanasie (ODE). Er wordt besproken hoe ruimte geboden kan worden voor orgaandonatie, terwijl de autonomie, vrijheid en waardigheid van de patiënt behouden blijven.