Bespiegelingen bij Nymphomaniac. Door Ad Verbrugge

Er is de afgelopen weken veel te doen geweest over Nymphomaniac, de laatste film van Lars von Trier – het enfant terrible van de hedendaagse cinema. Mede dankzij de prikkelende thematiek, waarnaar reeds de titel verwijst, kreeg de film al ruim voor de première veel aandacht. Vrijwel meteen ook werd de vraag opgeworpen wat nu eigenlijk de bedoeling was van deze ‘pornografische film’ en welke boodschap over seksualiteit er in werd verkondigd.

Er werden zeer diverse opvattingen geventileerd: Sommige recensenten meenden dat de film een pleidooi was voor de vrije ontplooiing van de vrouwelijke seksualiteit. Von Trier zou in zijn film laten zien dat dit ‘maatschappelijk nog steeds niet aanvaard is’ – een observatie in de trant van Sunny Bergmans documentaire Sletvrees. Anderen waren de mening toegedaan dat de film ‘erg pessimistisch was’ en uiting gaf aan een diepe angst met betrekking tot de ontketende vrouwelijke seksualiteit.

Natuurlijk werden er allerlei vragen opgeworpen waaruit vooral de behoefte sprak te willen ‘oordelen’.  Voor de duidelijkheid: Het gaat mij niet om een oordeel over de film. Een oordeel wijst altijd terug naar de beoordelaar zelf. Wie niet bereid is naar zichzelf te kijken, leert weinig van een ander. In ieder boek dat iemand leest, in ieder kunstwerk dat hij aanschouwt, spiegelt hij ongemerkt ook zichzelf. Dat geldt bij uitstek voor thema’s die iemand aan het hart gaan en de sfeer van intimiteit betreffen, zoals liefde, seksualiteit en moraal – kortom de thema’s van Nymphomaniac.  

De noodzaak van het kunstwerk houdt ten diepste verband met de tijd waarin het ontstaat. Datzelfde geldt voor filosofie. Kunst en filosofie kunnen meer of minder diepgaand beantwoorden aan de tijdgeest. De filmkunst brengt een thema in beeld, de filosofie tracht haar begrijpelijk te verwoorden. Ik ben daarom niet zozeer op de film als zodanig gericht, maar op de zaak die in beeld wordt gebracht. Daarom gaat het me ook niet om ‘filmkritiek’, maar om een bespiegeling van het thema dat in film aan de orde wordt gesteld. Geen recensie dus, maar een reflectie vanuit mijn eigen filosofische positie.  Daarbij is mijn laatste boek, Staat van verwarring – Het offer van liefde, richtinggevend.  

De afgelopen tijd zijn er verscheidene films en boeken verschenen waarin het thema van seksualiteit in de context van onze postmoderne, virtuele consumptiecultuur een belangrijke rol speelt. Dat is het geval in films als Shame en Disconnect en in de wereldwijde bestseller Vijftig Tinten. Nymphomaniac lijkt de oerkracht van menselijke seksualiteit op een veel verontrustender manier in beeld te brengen. Von Trier laat zien hoe seksualiteit in het menselijk leven kan ontaarden en uitgesproken kwaadaardig wordt.

De film opent met het zwart grommende beeld waarmee zijn vorige film Melancholia geëindigd is– de nacht waarin de wereld ten onder is gegaan na het onverwachte inslaan van de planeet Melancholia. Langzaam komen we bij de plaats des onheils. Ergens in een koude en natte steeg ligt de toegetakelde en bebloede Charlotte Gainsbourg als Joe bewegingloos op straat. Daar wordt zij een paar minuten later gevonden door de oude en geleerde Seligman – gespeeld door Stellan Skarsgard. Die wil hulp voor haar halen, maar dat weigert Joe resoluut; er mag niemand bij gehaald worden. Ze gaat mee naar huis met Seligman, die haar die nacht onderdak verschaft en verzorgt, vooral ook door naar haar verhaal te luisteren ‘hoe het zover gekomen is’.

Daarmee is meteen duidelijk dat Von Trier in zijn film toewerkt naar een begrip van deze nare eindtoestand waarmee de film begint. De weg daarnaartoe blijkt een lang verhaal, dat begint in Joes vroege kindertijd en dat bij elkaar zo’n vijf uur zal duren. Wat de uitkomst ervan is, staat voor Joe zelf vast: I’m a bad person… en het feit dat ze zo is toegetakeld heeft ze zelf verdiend.

Tegenover dergelijke morele en (quasi)religieuze zelfveroordelingen van Joe staan telkens weer de begripvolle opmerkingen van de onverschrokken en steeds maar weer positief ingestelde geesteswetenschapper Seligman. Hoe gruwelijk en pijnlijk Joes verhalen ook worden, hij lijkt door niets van zijn stuk te kunnen worden gebracht en luistert vol interesse naar al haar verhalen en becommentarieert alsof ze hem in de kern onberoerd laten. Door zijn enorme kennis heeft Seligman allerlei associaties bij haar verhalen waarmee hij de ernst van haar daden relativeert. Vaak vindt hij ze een teken van Joes vrije geest die zich niets van de burgerlijke moraal aantrekt.

Joe en Seligman belichamen ieder op hun eigen manier twee polen in het moderne bestaan die Von Trier al vaker tegenover elkaar heeft gezet: het donkere intuïtieve leven versus de heldere gedistantieerde rationaliteit – dag en nacht zogezegd. Daarbij lijkt het wel alsof Joe een biecht aflegt bij Seligman. Als de geduldige,luisterende geesteswetenschapper is hij een soort priester zonder God geworden. Hij staat voor de alwetende wetenschap die het leven heeft onttoverd, de oude religie en moraal heeft ontmaskerd en nu de mensen gerust stelt door het moderne bestaan te ‘sanctioneren’. Hij is iemand die Joe van haar zonden verlost door te zeggen dat het geen zonden zijn. Dat zal een iets te lichtvaardige positie blijken te zijn, en ja, haast een soort bezwering die geen recht doet aan de krachten die zich roeren.

De drie films Antichrist, Melancholia en Nymphomaniac horen volgens Von Trier bij elkaar. Wat is hun samenhang? Ze getuigen in ieder geval van het onvermogen van de moderne wetenschap en techniek om greep te krijgen op dit duistere woelende leven. Onwillekeurig kwamen bij mij de eerste zinnen op uit het Mitternachtslied van Nietzsches Zarathoustra:

Oh Mensch, gib acht!

Was spricht die tiefe Mitternacht.

Die Welt is tief

Und tiefer als der Tag gedacht.

Ook Seligman zal er achter komen dat de wereld dieper is dan hij dacht, maar die ervaring zal hij niet meer na kunnen vertellen. Niettemin liggen in zijn uiteenzettingen duidelijk aanwijzingen voor die diepte.

Laten we beginnen bij de titel van de film – Nymphomaniac. Seligman wijst er aan het begin van de film op dat nimf de naam is voor een onvolgroeid vliegje van een bepaald soort. En in de vissersport blijkt een nimf een nagemaakt vliegje te zijn dat als lokaas dient bij het vangen van bijvoorbeeld forel. Een dergelijke nimf staat overigens ook op de eerste theatrale releaseposter van de film – Forget  about love zegt de ondertitel. Dit motief van onvolgroeid zijn, lijkt een belangrijke aanwijzing te zijn voor de aard van de problematiek waarmee we te maken hebben. Het sluit ook aan bij de oorspronkelijke betekenis van het Griekse woord nymphos dat staat voor jonge (huwbare) vrouw of bruid. Het huwelijk – ook als een seksuele rite de passage – is voor de Grieken tegelijkertijd een overgang naar het volwassen leven.

Als een van de eerste scènes zien we hoe Joe in haar kindertijd haar eerste seksuele prikkelingen ondergaat en die vervolgens zelf obsessief gaat zoeken – alleen en samen met een vriendinnetje. Later in de film blijkt zelfs dat ze als zevenjarig meisje, liggend op het gras, een spontaan orgasme heeft gehad. Daarbij steeg ze naar eigen zeggen op in de lucht en heeft ze een soort visioen gehad. Seligman herkent de beelden van dit visioen: Links en rechts van haar staan de Hoer van Babylon en Valeria Messalina – de derde vrouw van keizer Claudius die bekend stond om haar seksuele uitspattingen (die overigens ook haar einde zouden worden). Na deze gebeurtenis raakt Joe in de ban van dit hemels orgasme: het eerste stadium van haar ontaarding.

Haar seksuele ontdekkingstocht komt al vroeg in de film in een beslissend stadium wanneer ze als vijftienjarige meisje (indrukwekkend gespeeld Stacy Martin) ontmaagd wil worden. Daarvoor kiest ze Jêrome – een jongen in de buurt. Die is wel bereid dit klusje te klaren en doet dat in acht stoten – drie van voor en vijf van achter – ogenschijnlijk ongeïnteresseerd en liefdeloos, zonder enige aandacht voor haar. Onwillekeurig dringen zich de associaties met garageboxseks en breezersletjes aan je op. Die acht stoten bepalen ook de indeling van haar verhaal in acht hoofdstukken; waarmee tevens de fundamentele betekenis ervan is aangegeven.

De ontmaagding van de Grieks nimf was een rituele aangelegenheid; hier valt vooral de afwezigheid en vormeloosheid van de seksualiteit op – Forget about love. Dit is precies de weg die we nu gaan volgen. De seksualiteit wordt niet volwaardig geërotiseerd en krijgt daarmee een pornokarakter. Hiermee zet Von Trier de postmoderne seksualiteit in een nieuw licht.

Vanaf haar ontluisterende ontmaagding gooit Joe het over een heel andere boeg. Wat volgt is een soort female power revanche. Liefde maakt plaats voor macht. Ze vergrijpt zich op een schaal en manier aan mannen die Jêromes onverschillige consumptie van haar maagdelijkheid doet verbleken. Een wedstrijdje wie de meeste seks met mannen heeft gedurende een treinreis; de winnaar krijgt een zak snoep. Met een groep vriendinnen vormt ze een soort slettengang. Liefde is in de kern bedrog, seks met jaloezie erbij, aldus Joe. De slettengang heeft dan ook als regel dat het verboden is meer dan één keer seks te hebben met dezelfde man. Iedere vorm van verbondenheid wordt afgeweerd, seksualiteit moet consumptief worden uitgeleefd, de ander wordt gebruikt en dient primair het eigen genot.  

Na haar ontluisterende ontmaagding doet Joe geen serieuze poging een liefdesband aan te gaan met een man – en eigenlijk verbindt ze zich met vrijwel niets of niemand. De rituele losmaking van de vader waartoe het huwelijk en seksuele initiatie mede dienen ontbreekt bij Joe. Zo blijft ze in de kern papa’s meisje. Ze heeft vele minnaars tegelijk en ze bedriegt hen allemaal even gemakkelijk – alleen de planning is soms wat lastig. Haar seksualiteit is veeleer regressief, dan progressief.  Daarin schuilt haar ‘slechtheid’.

De verzameling bladeren van haar vader is een metafoor. Ze lijkt zelf wel een blad zonder boom, niet geaard maar drifting. Ze jaagt op mannen en laat zich door hen verwennen, maar tegelijkertijd is ze op een rare manier afwezig, ze heeft een blik in haar ogen alsof ze er niet helemaal bij is. Ze is een nimf die vastzit in haar manie – de onvolwassen vlieg die anderen verlokt toe te happen, maar niet om die anderen geeft. Haar seksualiteit neemt geen volwassen vorm aan en resulteert niet in een binding met een ander, maar blijft om zichzelf draaien. Het welzijn van de ander doet er niet toe. De dingen lijken Joe ergens ook gewoon te overkomen omdat ze niet echt weet wat ze wil en doet.

Een van de hoogtepunten van de eerste film is haar verwijt aan een minnaar dat hij bij zijn vrouw blijft en niet echt voor haar kiest. Wanneer hij daarop wel voor haar kiest en zelfs op het punt staat bij haar in te trekken, komen prompt diens vrouw (geweldig gespeeld door Uma Thurman) en kinderen langs in Joes appartement. Terwijl dit gezin uiteen gescheurd wordt en dit drama zich voor haar ogen ontvouwt, doet Joe niets. Als een meisje van tien kijkt ze naar de situatie – alsof ze er zelf geen deel van uitmaakt en er geen verantwoordelijkheid voor draagt. Dan staat een van haar andere minnaars voor de deur.

Toch zal Joe uiteindelijk proberen een eigen bestaan op te bouwen, nota bene met Jêrome die haar eens zo bruut ontmaagd heeft. Steeds opnieuw duikt hij op in haar verhaal. Seligman, die niet kan geloven dat het hier alleen maar om toeval gaat, wordt door haar het zwijgen opgelegd. Joe wil haar levensverhaal op haar manier vertellen en haar liefde en pijn hebben daar geen plaats in.

De verbintenis met Jêrome zal geen succes worden. Weliswaar krijgen ze samen een kind, maar hun transformatie tot vader en moeder lukt bij geen van beiden. Joe blijft nimf en kan niet ‘ouder worden’. Hun hele relatie wordt getekend door het onvermogen om hun liefde vorm te geven – ook een thema van Melancholia – en daardoor hangt er een sfeer van ontheemding en afwezigheid om Joe heen. Dacht ze aanvankelijk nog dat liefde dan misschien toch het geheime ingrediënt van seks is, die hoop moet ze al snel weer laten varen. 'Ik voel niets', schreeuwt ze op een goed moment uit wanneer ze met Jêrome ligt te vrijen. Jêrome stelt haar daarop voor dat ze seks heeft met andere mannen zodat zíj toch maar gelukkig wordt. Maar de kwantitatieve verruiming van haar seksuele contacten – meer mannen, hardere seks – bevredigt haar niet meer; ook haar orgasme laat haar in de steek. Ze moet op zoek naar iets anders. Zo belandt ze uiteindelijk uiteindelijk bij de sadist K die een praktijk heeft waarin hij op een klinische manier vrouwen als Joe afranselt. Haar eigen spel is uitgespeeld, ze danst wederom naar de pijpen van een man die haar pijn doet. Ze is terug bij af – sterker nog, ze wil het nu ook! Een volgend stadium.

Het verlangen naar dit genot van zelfverlies in vernedering en pijn sluit haar verder in zichzelf op en sluit haar af van de wereld om haar heen. Deze afgeslotenheid is het demonische karakter van haar nymfomanie. Net als de junk wordt ze in haar eigen belevingswereld gezogen en verliest ze het contact met de wereld om haar heen. Ze kan niet echt voor een ander zorgen. Om de genoemde afranselingen te ondergaan zal ze haar zoontje ’s nachts urenlang alleen laten, wat hem op zeker moment bijna het leven kost – een verwijzing naar Antichrist. En zo laat Joe uiteindelijk haar kind achter bij Jêrome, die evenmin in staat zal blijken voor zijn kind te zorgen.

Verscheurde gevoelens steken de kop op en de drang tot vergetelheid neemt toe. Haar vlucht in masochistische seks draagt inmiddels alle ambivalenties in zich. Want schuld vraagt om boete en die zoekt ze in de vorm van een pijnroes die ook tot vergetelheid moet leiden – maar die haar nu juist ook schuldig heeft gemaakt. Dit is pijnlijke weg naar beneden waarin de nimf al lang haar onschuld heeft verloren en zij zichzelf ‘slecht’ begint te voelen. Ze kan alleen nog maar opgewonden raken en haar psychische pijn vergeten door extreme prikkels en vormen van fysieke pijn door K, waarin ze genegeerd wordt als een autonoom individu. Het pad van haar masochistische seksualiteit wordt steeds grimmiger en zal tot blijvende fysieke schade leiden. In deze malaise laat Von Trier Joe een opmerkelijke transformatie ondergaan, doordat ze plots een baan krijgt aangeboden als een ‘inner van schulden’ in het criminele circuit. Hier mag ze al haar kennis van de man en diens seksuele verlangens inzetten om mensen met schulden op zo’n manier te manipuleren dat ze hun schulden betalen. De frustratie over haar eigen seksuele toestand – waarin het hebben van gemeenschap met anderen verloren is gegaan en ze zelfs haar eigen lichaam heeft laten verminken– slaat nu om in een positie waarin ze zelf weer macht naar zich toetrekt.  Als schuldinner wordt ze nu zelf degene die de macht uitoefent en daarbij sadistisch en manipulatief te werk kan gaan.

Enkele jaren later sluit ze een soort vriendschap met de jonge vrouw P, die ze wil opleiden als haar toekomstige opvolger. Dat wordt tevens een blik in de spiegel voor Joe, een spiegel van haar eigen kinderlijkheid. Ze volgt een uitgekiende strategie om P aan zich te binden. Ondanks haar ontkenning van liefde – die in dit milieu begrijpelijk lijkt – begint ze toch een zekere liefde voor P op te vatten. Een substituut voor haar eigen kind wellicht, een lesbische relatie? Het is ook voor haarzelf niet meer helemaal duidelijk wat ze voelt.

Wanneer ze op een dag samen voor de deur blijken te staan van Jêrome (bij wie geld moet worden geïnd) besluit Joe deze klus aan P alleen over te laten. Daar zal ze nog grote spijt van krijgen, want Jêrome en P beginnen een verhouding met elkaar. Joe kan dit uiteindelijk niet verdragen en besluit Jêrome te vermoorden. Op het beslissende moment blijkt het pistool niet af te gaan. Daarop wordt ze in elkaar getrapt door Jêrome die vervolgens seks heeft met P om haar eveneens in acht stoten te nemen (zoals hij dat eens bij Joe deed). Daarna lopen ze beiden weg, maar niet voordat eerst P nog een keer geplast heeft op Joe. Alles is kapotgemaakt. Op die manier is de circel rond, maar is het kwaad gegroeid. In die toestand vindt Seligman haar aan het begin van de film.

Hier doemt het beeld van de Hoer van Babylon op – moeder van alle ontuchtigen en gruwelijkheden zoals Openbaringen haar wel karakteriseert. Babylon is de bijbelse aanduiding voor een stad die heult met de Antichrist. Van oudsher werd Rome werd gezien als deze stad: Daarnaar verwijst ook het beeld van Valeria Messalina in Joes visioen als de perverse derde vrouw van keizer Claudius. Ook bij Romeinse keizers en tirannen als Nero en Callicula zien we deze opmerkelijke combinatie van seksuele losbandigheid, kinderlijkheid, machtswellust én wreedheid.

Het deprimerend vormverlies dat zich voor Von Trier in onze tijd openbaart (Melancholia) is voor hem niet de manifestatie van nihilisme, maar van de Antichrist – gewelddadigheid jegens liefde. Natuurlijk wordt deze thematiek door Von Trier vergroot en soms zelfs clichématig en karikaturaal neergezet. Alleen zo kan hij een tendens zichtbaar maken van onze sexy cultuur van ‘eeuwige meisjes en jongens’  – van nimfen en satirs. In onze wereld vol van pornografie en vluchtige seksuele contacten – al dan niet virtueel –  heeft seks zijn rituele context verloren. Daardoor verliest ze ook haar transformatieve betekenis en is ze in toenemende mate uitgeleverd aan het vormeloze. De nimf Joe is ergens altijd een pubermeisje gebleven, voortgedreven door een seksueel drift die in de kern zelfzuchtig is en ertoe leidt dat ze afgesloten raakt en kwaadaardig wordt. Seksueel gesproken groeit ze eigenlijk niet op en juist daardoor wordt haar seksualiteit een gedeïndividualiseerde destructieve macht die haar als lokaas voor zich ‘gebruikt’ en haar bijna vernietigt. 

Wanneer Joe haar levensverhaal heeft opgebiecht aan Seligman lijkt er een verandering in haar te zijn opgetreden. Alsof de open communicatie een einde maakt aan haar demonische afgeslotenheid; ze is vastbesloten het roer om te gooien en haar bestaan weer in eigen hand te krijgen. Daarmee lijkt de film hoopgevend te eindigen, maar niet voordat de rollen worden omgedraaid.

Wanneer Seligman na hun gesprek de kamer verlaat en zij in slaap valt, komt hij even later terug, omdat hij zich nu plots aan haar wil vergrijpen. Zijn ascetische wetenschappelijkheid en seksloze houding blijken in de kern evenzeer een leugen te zijn. Zowel Joe’s nymfomanie als Seligmans ascese zijn vormen van een onvermogen om te gaan met seksualiteit. 'Wat maakt het nou uit, je bent al met duizenden mannen naar bed geweest!' bijt hij haar nog toe als ze wakker wordt en zich tegen zijn verkrachtingspoging verzet. Ze schiet hem meedogenloos neer met het pistool dat voor Jêrome bedoeld was; net als in Antichrist en Melancholia moet de wetenschap buigen voor kosmische oerkrachten. 'Hey Joe, what are you doing with that gun in your hand?' zingt Charlotte Gainsbourg slepend en dromerig.

Ad Verbrugge

Eerder verschenen in De Groene Amsterdammer