René ten Bos - Raakpunten tussen ethiek en waarheid

René ten Bos is als filosoof en organisatiedeskundige gespecialiseerd in bedrijfsethiek en duurzaamheid. In dit opiniestuk uit het Financieele Dagblad bespreekt hij voor- en tegenstanders van duurzaamheid en beschrijft hij het spanningsveld tussen wetenschap en ethiek.

Voor aanhangers van duurzaamheid is niets zo onvoorstelbaar als iemand die zegt een tegenstander te zijn. Iemand die niet over zijn schaduw wil heenstappen en weigert na te denken over het leven van toekomstige generaties op de planeet, plaatst zich volgens hen buiten de rationele orde.

Toch hoor je de laatste tijd steeds meer tegenstanders. Hun belangrijkste argument is dat duurzaamheid een concept is dat ons in de waan laat dat de problemen van onze planeet met rationele en economisch verantwoorde maatregelen – dat wil zeggen: door middel van duurzame ontwikkeling – op te lossen zijn. Ze geloven met andere woorden dat kapitalisme en duurzaamheid niet verenigbaar zijn. Mensen die zeggen dat duurzaamheid ook voor ondernemers sexy is, liegen volgens de tegenstanders dat het gedrukt staat. Realisme gebiedt te zeggen dat onder kapitalistische omstandigheden de actuele situatie van de planeet geen ruimte laat voor gunstige vooruitzichten.

Hoeveel realisme kunnen mensen aan? Hoeveel waarheid? Voorstanders van duurzaamheid wijzen erop dat verbeteringen op het terrein van duurzaamheid ergens moeten beginnen. We kunnen volgens hen niet eerst een heel economisch systeem (bijvoorbeeld het kapitalisme) afschaffen en dan kijken wat er aan duurzaamheid verwezenlijkt kan worden. We moeten het ook kunnen met het systeem dat we hebben. De voorstanders beseffen doorgaans goed dat duurzaamheid als een placebo voor onderneming en samenleving functioneert: baat het niet, dan schaadt het niet. Het maakt ze niet veel uit. Een bewustzijnsverandering, zo redeneren ze, kan ook heel goed met nepmiddelen beginnen.

Wie een ethisch standpunt inneemt, kan het met de waarheid moeilijk krijgen. Waarheid spreken is dus niet per definitie ethisch. Wie in de discussie over duurzaamheid realiteitszin claimt, ziet in duurzame handelingen alleen maar druppels op gloeiende platen. Wie in dezelfde discussie idealisme claimt, wil niet dat alle goede initiatieven op basis van realisme stopgezet worden.   

Waar staat de wetenschap? Ooit wilden wetenschappers maar één ding: illusies doorprikken. Sinds Max Weber weten we dat de wil tot demystificatie tot de basisuitrusting van de wetenschapper hoort. De voorbeelden zijn bekend. We zijn geen godenkinderen, maar stammen van de apen af. We zijn geen baas in ons eigen brein, maar dansen naar het pijpen van het DNA.

Demystificatie werkt ook bij duurzaamheid heel goed. Sinds enige tijd kunnen we in de supermarkt ‘duurzame’ vis kopen. Dat is meestal vis die niet in het wild gevangen is, maar die gekweekt wordt ten behoeve van menselijke consumptie. Mocht de viseter denken dat hiermee zijn morele onrust is afgekocht, dan zou hij zich toch eens moeten afvragen hoe die vis gevoed wordt. Horden wetenschappers staan klaar om duidelijk te maken dat kweekvis door soorten op lagere trofische niveaus in de oceaan gevoed moet worden, waardoor voedselpiramides in de wereldzeeën verstoord raken. Viskwekerijen dragen dus helemaal niet bij aan duurzaamheid. Dat is de harde waarheid. De rest is illusie.

Toch is het de vraag of er nog echte wetenschappers zijn in de zin die Weber bedoelde. Laten we niet vergeten dat het concept ‘duurzaamheid’ niet bedacht is door bijvoorbeeld ethici. In een bekende, Amerikaanse encyclopedie over de bedrijfsethiek die werd samengesteld door Pat Werhane en Ed Freeman, twee grootheden in het vakgebied, is er geen lemma over ‘duurzaamheid’ te vinden. Het is dan ook een door wetenschappers bedacht concept. Het vermoeden rijst daarom dat zij net als ieder ander mens last kunnen krijgen van ethische impulsen en daarom ook van illusies.

Moeten ethici hier troost uit putten? Slechts wanneer zij op hun beurt niet immuun zijn voor wetenschap. Ethiek en waarheid hoeven niet samen te vallen, maar het leven wordt ingewikkeld als er helemaal geen raakpunten tussen beide zijn.

Dit opiniestuk van René ten Bos verscheen eerder in Het Fincancieele Dagblad.