Interview met Ad Verbrugge over Staat van verwarring

Zijn er parallellen te trekken tussen je recent verschenen boek Staat van verwarring en je eerdere boek Tijd van onbehagen uit 2004?

Er zijn zeker parallellen te trekken tussen Staat van verwarring en mijn eerdere werk. De thematiek van het zijn van de moderne mens is niet alleen een centraal thema in Tijd van onbehagen, maar komt ook in mijn proefschrift De verwaarlozing van het zijnde expliciet ter sprake. In mijn proefschrift, dat alweer veertien jaar geleden is uitgegeven, heb ik het werk van de jonge Heidegger kritisch doordacht en aan de hand van Aristoteles een andersoortig mensbegrip ontwikkeld waarin hechting centraal staat. De nadruk ligt hier op het verband tussen mens en wereld. In mijn proefschrift geef ik een kritische doordenking van het moderne mensbegrip door de idee van het autonome, vrije individu te problematiseren. Deze thematiek blijft ook in mijn latere werk een belangrijke rol spelen. In Tijd van onbehagen is een analyse van de moderne mens erg vanuit de maatschappelijke problematiek aangesneden, terwijl ik deze thematiek in Staat van verwarring uitwerk met betrekking tot de liefde. Hoewel Tijd van onbehagen alweer negen jaar geleden is uitgegeven, zou je kunnen zeggen dat Staat van verwarring een voortzetting is van waar ik eindig met het laatste essay in deze bundel. Het boek is niet alleen een voortzetting, maar ook een verdere verdieping. In Staat van verwarring heb ik dit thema namelijk vanuit de binnenkant toegeëigend.

Hoewel er sprake is van een centrale thematiek in je werk, zijn er ook duidelijke verschillen in de manier waarop dit thema van de moderne mens aansnijdt. Kan je meer vertellen over de ontwikkeling die je hierin hebt doorgemaakt?

Bij Staat van verwarring ligt de nadruk op innerlijkheid doordat ik me richt op de meest primaire vorm van gemeenschap: die van de liefdesrelatie. Vanwege het persoonlijke karakter van het onderwerp, de liefde, worden mensen uitdrukkelijk persoonlijk geraakt. In plaats van een kritische observatie van de maatschappij gaat dit boek meer naar binnen en leidt het tot zelfbespiegeling. Hoewel het boek meer persoonlijk binnenkomt, is het een filosofisch werk en geen zelfhulpboek. Toch hoor ik van veel mensen dat ze persoonlijk getroffen zijn. Verder heeft dit boek een andere toon dan Tijd van onbehagen. Zoals ik als aangaf heeft Staat van verwarring meer het karakter van een bespiegeling. Het is minder veroordelend en meer zoekend van toon. Het schetst als het ware een landschap waar mensen doorheen gaan en dingen in herkennen en plaatsen. Ook spreekt uit dit boek mijn affiniteit met de aristotelische ethica, waar de vraag ‘hoe doe ik het zelf?’ een belangrijke plek krijgt in de morele reflectie. Toch is het niet zozeer moralistisch, maar meer existentieel van aard. Hierin is mijn interesse voor de existentialistische filosoof Kierkegaard terug te zien. Het gaat me om de doorvoeling van de problematiek.

Vind je de overgang van Tijd van onbehagen naar Staat van verwarring groot?

Voor mij is de overgang van Tijd van onbehagen naar Staat van verwarring niet groot, maar voor de lezer ligt dit anders. Uit reacties blijkt dat mensen Staat van verwarring meer als een confrontatie ervaren. De vraag naar liefde is als zodanig heel confronterend. De liefde spreekt ons aan op onze zwakke plekken en maakt ons bewust van onze afhankelijkheid. Tegelijkertijd is de liefde ook vervullend en zingevend. Liefde is een thematiek die mensen heel direct en persoonlijk raakt. De meesten van ons hebben sterke persoonlijke ervaringen in de liefde, die kunnen positief of negatief zijn. De liefde laat diepe wonden na of doet ons zweven van gelukzaligheid. De liefde is een soort to be or not to be. Dat is van alle tijden. Toch vinden wij het in deze tijd bijzonder moeilijk om ons over te geven aan de liefde. De liefde vereist dat wij onze onafhankelijkheid opofferen en onze zwakte onder ogen komen. Dit is precies waar wij als autonome individuen liever niet mee geconfronteerd worden. Tegenwoordig staat onze autonomie centraal en horen we overal dat we zelf iets van het leven moeten maken. Wie in de liefde diep gekwetst of geraakt is krijgt de slogan ‘het leven gaat door’ over zich heen. Het is maar de vraag of deze houding recht doet aan ons verlangen naar binding en overgave. In het ongekende succes van de bestseller Vijftig tinten grijs zie ik de behoefte aan binding en overgave terug.

Momenteel ben je bezig met deel twee van Staat van verwarring. Kan je alvast een tipje van de sluier oplichten?

Dat ik in het eerste deel van Staat van verwarring het boek de bestseller Vijftig tinten grijs bespreek, is dus niet zomaar. De thematiek die hierin aan de orde komt hoort thuis in een heel brede vraagstelling waar ik al lange tijd mee bezig ben, namelijk de vraag naar binding. In Vijftig tinten grijs lees ik dit verlangen naar binding, maar die binding geldt niet alleen in een liefdesrelatie. Ook een bankdirecteur bindt zich aan zijn klanten en een politicus bindt zich aan zijn land. Wij lijken steeds meer moeite te hebben met het aangaan van gemeenschappen en binding. Door Vijftig tinten grijs aan te halen, maak ik een positief punt zichtbaar, namelijk dat we verlangen naar een element van overgave, discipline en naar de gedeelde vorm. Dit thema van gemeenschapsvorming heb ik in Staat van verwarring zeer persoonlijk behandeld, maar wil ik nu weer breder trekken. Ik gebruik mijn opgedane inzichten over binding wanneer ik het bijvoorbeeld over beroepseer heb. In deel twee bespreek ik onder andere de zin van werk, noodzaak van kunst en vrijheid van politiek. Zo bouwt zich dat op. Je zou kunnen zeggen dat de bredere thematiek in mijn werk gaat over de relatie tussen de vraag naar binding en de aarde. Wij zijn lichamelijke wezens die ons geworteld of ontworteld kunnen voelen. In het eerste deel  van Staat van verwarring leg ik dan ook de nadruk op virtualisering. Dit verschijnsel stelt ons in staat om los te komen van onze geaardheid. In retrospectief constateer ik dat dit thema van binding en aarding al in mijn proefschrift aanwezig was. Ik heb een diepe fascinatie voor dit vraagstuk dat de mogelijkheid biedt voor zowel maatschappijkritische beschouwingen als voor zeer persoonlijke bespiegelingen.

Ad Verbrugge was zondag 22 september te gast in VPRO Boeken, waar hij met Wim Brands sprak over Staat van verwarring. Bekijk de uitzending hier.