Psychiatrisch onderzoek

Het Handboek psychiatrisch onderzoek definieert psychiatrische symptomen, beschrijft hoe ze kunnen worden vastgesteld (observatie, exploratie, tests) en hoe ze op een gestandaardiseerde wijze kunnen worden opgeschreven in de status mentalis. Het deel over de stoornissen in het denken beschrijft zo’n 170 symptomen! Deze kunnen natuurlijk niet allemaal besproken worden. Daarom zal em.prof.dr. Michiel Hengeveld alleen enkele leuke, bijzondere, zeldzame of minder bekende symptomen de revue laten passeren. Daarbij zal hij ook enkele fenomenologische kanttekeningen maken: gaat het bij de beschrijving van de formele denkstoornissen niet eerder om stoornissen in de taalvorming en het beloop en de samenhang van de gesproken taal? En is de indeling in vorm en inhoud van het denken nog wel vol te houden? Zijn de zogenaamde inhoudelijke denkstoornissen eigenlijk stoornissen in de vorm van het denken?

Gesproken taal bevat enorm veel informatie over hoe het met iemand gaat. Taal kan dan ook beschouwd worden als een venster op de menselijke geest. Door middel van recente ontwikkelingen in kunstmatige intelligentie (AI) en NLP, waar ChatGPT een voorbeeld van is, zijn we nu in staat om gesproken taal te kwantificeren en objectiveren. In deze presentatie zal dr. Janna de Boer bespreken hoe deze technieken een waardevolle marker van psychiatrische aandoeningen kunnen bieden, en hoe ze kunnen worden toegepast in bijvoorbeeld (vroeg)diagnostiek en terugvalherkenning.

Wanen worden doorgaans beschouwd als foutieve overtuigingen over de alledaagse realiteit. Deze opvatting kent een lange geschiedenis in de psychiatrie en bepaalt ook vandaag nog hoe wanen worden benaderd in onderzoek en klinische praktijk. In deze lezing presenteert dr. Jasper Feyaerts een alternatief fenomenologisch perspectief op de aard van wanen in schizofreniespectrumstoornissen. Dit perspectief legt minder de nadruk op het foutieve of hardnekkige karakter van wanen, en eerder op hoe wanen door patiënten worden ervaren en wat voor soort realiteit eraan ten grondslag ligt. Ook bespreekt hij de implicaties van deze fenomenologische benadering voor zowel onderzoek als praktijk.

Meestal zien we bij patiënten die psychotisch zijn dat de waaninhoud niet door anderen wordt gedeeld. De omgeving heeft vaak tevergeefs veel moeite gedaan om de patiënt op andere gedachten te brengen. Er zijn echter situaties waarbij de waaninhoud wél gedeeld wordt door mensen uit de nabije omgeving, zoals bij de folie-a-deux. In dit intermezzo staan we stil bij de uitingsvormen van de gedeelde psychotische stoornis. 

Een waan is een fundamentele, persisterende overtuiging die in strijd met de werkelijkheid en oncorrigeerbaar is, ondanks afdoende bewijs van het tegendeel, en niet gedeeld wordt door anderen in dezelfde (sub)cultuur. Deze definitie van een waan is in toenemende mate problematisch. We leven immers in een tijd van ‘alternatieve waarheden’, waarin er vele waarheden naast elkaar bestaan, en waarin overtuigingen onwrikbaar en met veel emoties worden vastgehouden. Denk maar aan de waarheden van antivaxers of de Trump–aanhangers. In deze lezing verkent prof.dr. Wim Veling de grenzen van de waan. De gangbare definities worden aangescherpt met overwegingen over de vorm van het denken, subjectieve ervaringen en sociale context. Ook wordt besproken hoe dergelijke herdefiniëring een verschil kan maken in de klinische praktijk.

Dit wordt een interactieve sessie over wat gezonde gedachten, en wat minder gezonde gedachten zijn. Waarom wordt iemand achterdochtig bij het zien van camera’s of bepaalde blikken, en waarom anderen niet? En hoe werkt het precies met het overtuigen van anderen met informatie? Waarom blijven Trump-aanhangers bijvoorbeeld geloven dat de vorige verkiezingen doorgestoken kaart waren terwijl er geen enkel bewijs is gevonden? Aan de hand van sprekende voorbeelden en enkele videofragmenten wordt de deelnemer zelf op de proef gesteld. Zou je zelf ook overtuigd kunnen raken van alternatieve overtuigingen? Hoe kunnen mensen beïnvloed worden? En waarom worden sommige mensen eerder overtuigd dan anderen?  

Tot de introductie van de DSM-5 werden dwanggedachten enerzijds onder de angststoornissen gecategoriseerd en anderzijds mooi afgebakend van de waan. Simpel gezegd: dwanggedachten waren egodystoon en wanen egosyntoon. Dat de dwangstoornis lange tijd als angststoornis is gezien, heeft vermoedelijk haar grondslag in de cognitieve theorievorming. Binnen de cognitieve gedragstherapie gaat men ervan uit dat, omdat de dwanggedachte door de attributie als angstig wordt beleefd, de patiënt dwanghandelingen gaat uitvoeren om deze angst te bezweren, onderdrukken of te compenseren. Ook het positieve effect van serotonineheropnameremmers, die immers krachtige anxiolytica zijn, zal hebben bijgedragen aan deze visie. Mogelijk zijn bovenstaande redenen onderliggend aan het feit dat men lange tijd de ogen gesloten heeft voor de veel grotere complexiteit van de aandoening. Deze presentatie zal ingaan op de nadere diagnostiek van de dwangstoornis, de afbakening van de psychose en de afbakening van de drangstoornis. Daarbij zal er gebruik gemaakt worden van film en videomateriaal.

Als je de krantenkoppen moet geloven, is desinformatie een van de grootste bedreigingen voor mens en maatschappij: het ondermijnt vertrouwen in wetenschap en expertise, beïnvloedt verkiezingsuitslagen en voedt polarisatie. Maar achter deze zorgen zit een reeks twijfelachtige aannames, zo zal Jeroen de Ridder betogen in zijn lezing. Ten eerste dat we eenvoudig onderscheid kunnen maken tussen betrouwbare informatie en desinformatie. Ten tweede dat de hoeveelheid desinformatie de laatste jaren sterk is toegenomen. En ten derde dat mensen beïnvloedbaar zijn en gemakkelijk van mening veranderen. Voor geen van die aannames is er overtuigend bewijs.Toch betekent dit niet dat er niets aan de hand is. Rondom sommige onderwerpen raken mensen wel degelijk in de ban van desinformatie, zoals patiënten die dubieuze medische adviezen van influencers volgen of burgers die zichzelf ‘autonoom’ verklaren en zich willen onttrekken aan hun rechten en plichten. Hoe we hier als maatschappij mee omgaan is een open vraag, maar De Ridder zal enkele mogelijke oplossingen schetsen.