Narratief coachen

Je levensverhaal heb je altijd bij je. En zoals Toos van Huijgevoort en Gea Koren schrijven: van verhalen kun je leerkansen maken. Als re-integratietrainer met de specialiteit zelfregieversterkend werken maak ik daar regelmatig gebruik van. Reden om nieuwsgierig te zijn naar het boek ‘Narratief coachen’.

‘De kracht van het zelfverhaal’ is de ondertitel van het boek. Hoe aan stukjes levensverhaal kracht kan worden ontleend wordt mooi beschreven. De schrijfsters maken met voorbeelden en theorie duidelijk hoe een verstard verhaal weer in beweging kan komen door het opnieuw te vertellen en te onderzoeken. Daarnaast wordt uitgelegd en geïllustreerd hoe verhalen en beelden de verbinding leggen tussen hart en hoofd, hoe metaforen de kern kunnen raken of kunnen dienen als kompas.

Het boek begint met een algemene beschrijving: wat is narratief coachen, waar komt het vandaan. Vervolgens wordt beschreven hoe een narratief coachingsproces verloopt volgens de Zelfkennismethode (ZKM). In het derde deel van het boek komen de verschillende fases van zelfsturend leren aan bod. En als laatste wordt een boeiende vergelijking gemaakt tussen fysiologische levensprocessen en leerprocessen.

Maar bovenal heb ik dit boek ervaren als de beschrijving van een diep doorleefde en doorwerkte visie op coaching en op de grondhouding van een coach. Als je er vanuit gaat dat je coachee de deskundige is bij het werken met zijn/haar levensverhaal, wat is dan je rol als coach? Hoe hou je het uit in de rol van niet-deskundige? Wanneer moet je laten ontstaan, het proces z’n gang laten gaan en wanneer stel je de coachee voor dat je even een stukje mee- of bijstuurt vanuit jouw deskundigheid?  Hoe bewaak je dat je methode, in plaats van centraal te staan, faciliterend werkt tijdens de zoektocht die je coachee te gaan heeft? Bij deze vragen wordt voortdurend heel gedetailleerd stilgestaan met voorbeelden, reflectievragen, tips. Zo gedetailleerd dat ik de rode draad van de methode van het narratief coachen makkelijk kwijtraakte. Dat was een nadeel. Tegelijk staat of valt de narratieve methode, net als zelfregieversterkend werken, met die grondhouding van de coach. Als je je dat realiseert is het boek een interessante spiegel. Het biedt heel veel voorbeelden en vragen om in je eentje of als intervisiegroep bij stil te staan: hoe doe ik dat, waarom doe ik dat?

Hermien Auf der Haar, trainer/coach

Narratief leren

Toos van Huijgevoort en Gea Koren

Narratief coachen is een specifieke manier van begeleiden van het leerproces van de coachee. Hierbij is het verhaal de ontmoetingsplek, als werkruimte en als kader. In dit artikel gaan de auteurs in op ‘narratief leren’; het verwerven van inzicht in de wijze waarop je richting geeft aan je leven.

Narratief stamt af van het Latijnse woord ‘narrare’, wat ‘vertellen, verhalen’ betekent. Wij zien nog een andere betekenis van ‘verhalen’; iets van ver, latent aanwezig in het verhaal, weer naar je toe halen. Hoe iemand vertelt over zijn leven (het zelfverhaal) is van betekenis. Daarin wordt zichtbaar hoe iemand omgaat met zijn leven, ervan leert en zo zijn identiteit construeert.

Energie voor het leerproces

Narratief leren gaat over het verwerven van inzicht in de wijze waarop je richting geeft aan je leven, maar ook hoe je dit vermogen kunt uitbreiden. Bij narratief leren bieden metaforen, beelden of uitspaken uit het eigen verhaal niet alleen richtingaanwijzers voor dit leerproces, maar mobiliseren ook de energie om het proces aan te gaan. In het eigen verhaal zit immers de energie voor het leerproces besloten. Kenmerkend voor levens- en leerprocessen (zie figuur 1) is dat ze een wetmatige opbouw hebben en algemeen menselijk zijn. Ze bieden concrete richtingwijzers welke stap in het leerproces gezet kan worden.

Figuur 1 Levens- en leerprocessen (Van Houten, 1999)

De eerste drie stappen betreffen het ontdekken van je eigen leervraag. In stap 4 maak je bewust een keuze voor wat je wilt leren. De laatste drie stappen omvatten het oefenen om zo bewust te creëren waarvoor je gekozen hebt en het vinden van jouw mogelijkheden tot een leven lang leren. We beschrijven kort de processtappen en verdiepen de leerstappen toegelicht met ervaringen uit het verhaal van Ron.

Het verhaal van Ron

Ron kwam met de volgende coachvraag: mijn functioneren als leidinggevende staat onder druk; wil ik de leidinggevende functie houden die ik nu heb, dan moet ik mijn oude, cultuurgebonden, stille vorm van communiceren uitbreiden. Samen met de coach onderzoekt hij zijn levensverhaal. Hij ontdekt een krachtige metafoor voor het ankeren van zijn zelfverhaal en de wens tot verdere ontwikkeling: ‘varen’. Hij is opgegroeid als schipperszoon en dat is een belangrijk gegeven. Een stukje uit zijn zelfverhaal:

‘En toen kwam er die (levens)vlaag. Mijn (innerlijke) stuurman zegt: “Hangen!” Enfin, ik hang. Laat nou de trapezehaak niet vastzitten! Dat overkwam mij ongeveer vijf jaar geleden. Plotseling zat ik overspannen thuis, met een gevoelsmatig nat pak. Dat wil ik nooit meer meemaken.’

Binnen en buiten waarnemen

Stap 1 – Ademhalen. Vanaf de eerste schreeuw als je geboren wordt totdat je de laatste adem uitblaast, leef je omdat je ademhaalt.

Leerproces: Waarneming is de basis van alle ontwikkeling. De vaardigheid om alle zintuigen actief bij het observeren in te zetten, bepaalt de effectiviteit van ons leren. Hiervoor is concentratie en aandacht nodig. Er gebeurt iets wat je raakt. Dit geraakt-zijn, Rons overspannenheid, zegt iets over hemzelf. Maar voordat hij kan thuisbrengen wat dit geraakt-zijn zegt over hemzelf, moet hij het eerst herkennen.

Je zintuigen kunnen je helpen zo objectief mogelijk waar te nemen. Wat zie, hoor, ruik of voel ik precies in die situatie? Tijdens het observeren sluipt ons eigen oordeel binnen. Onze zintuigen zijn zonder oordeel, het ik echter niet. Een grondhouding van openheid, verbazing, verwondering is belangrijk. Daarbij helpt reflecteren op je eigen manier van observeren. Ons observatievermogen opent de weg naar alle leren en is daardoor van toepassing op alle leerstappen. Vergelijk het met ademhalen: als je ermee stopt, houdt het leven op. Dit geldt ook voor het (bewuste) waarnemen.

Binnen en buiten verbinden

Stap 2 – Warmtehuishouding. Zowel onderkoeling als oververhitting bedreigen ons leven. Het is belangrijk voor een gezond leven om op de juiste temperatuur te blijven.

Leerproces: De warmtehuishouding betekent bijvoorbeeld dat je ergens warme oren van krijgt of juist koude rillingen. Wat maakt dat datgene wat je meemaakt, je raakt? Waar is het haakje van je geraakt-zijn met eerdere ervaringen in je leven? Als we ons bijvoorbeeld ergeren, gaat het niet uitsluitend om iets van buitenaf wat binnenkomt, maar zegt het iets over onszelf. Ron ontdekt wat zijn zwijgzame manier van communiceren te maken heeft met zijn opgroeien als schipperszoon; het voelt als thuis en vertrouwd. Directer communiceren voelde onbewust als ontrouw aan zijn herkomst.

Elk gevoel is een energieveld; een goed gevoel is een voedend energieveld, een negatief gevoel kost energie omdat je de boodschap, de ontwikkelingskracht die erin besloten ligt nog tegenhoudt. We kunnen zeggen dat overal waar je niet in staat bent innerlijk actief te worden, het leerproces geen brandstof heeft en dus stil komt te staan.

Wat doe jij om je energiehuishouding op peil te houden? Hoe word jij warm vanbinnen? Hoe blijf jij verbonden met jouw leerweg? Maar ook: wat heb je nodig om te leren dit te regelen? De stem die de boventoon voert – de perfectionist, de angsthaas, de doener – bepaalt vaak wat je waarneemt en hoe je betekenis geeft.

Verwerken en opnemen

Stap 3 – Voeden. We hebben voedsel nodig om in leven te blijven. Dit betekent in onze maatschappij de (ongezonde) verleidingen weerstaan en je gezondheid bewust in eigen hand nemen.

Leerproces: Het gaat hier om verwerken van onze ervaringen, de leerstof van ons leven en het ontdekken van je leeropdracht. Welke leerstof neem je op en hoe verwerk je die? Vanuit deze optiek kun je je problemen zien als lesmateriaal. Dit betekent onder andere loslaten om de ander, de omstandigheden als oorzaak te beschouwen van jouw moeilijkheden. Als je de dit blijft zien als oorzaak, kun je zaken niet verwerken en wordt het een onverteerbaar stukje verhaal.

We vinden het vaak niet makkelijk om te erkennen dat we er zelf voor kiezen om voeding te geven aan onze ergernissen, angst, begeerte. Maar juist deze erkenning kan een eerste stap naar meer keuzevrijheid betekenen. Het onderzoeken van zijn levensverhaal had Ron bewust gemaakt van zijn eigen aandeel in het oplopen van het gevoelsmatige natte pak. De metafoor van ‘varen’ hielp hem om weer bewust het stuur in eigen hand te nemen en zijn keuze op een levendige manier vast te houden.

Ron: ‘De metafoor “varen”, helpt mij om te kunnen nadenken over mijn dagelijkse handelen. Simpelweg mezelf vragen: “Hoe staat mijn scheepje er vandaag bij? Hoe staat de wind? Zit mijn trapezehaak nog vast?”’          

Hierboven beschreven we de eerste drie leerstappen waarin je oefent om een zelfstandig lerende mens te worden. Je leert de wereld helder te observeren, je persoonlijk met het geobserveerde te verbinden, ontdekken wat je wilt ontwikkelen. Leren is niet voor eens en altijd weten hoe het zit, maar een proces van steeds opnieuw ontdekken.

Kiezen en individualiseren

Stap 4 – Afscheiden. De voeding die we tot ons nemen, wordt door ons lichaam afgebroken en omgevormd tot levenskrachten. We nemen de voedzame stoffen op en scheiden de afvalstoffen uit. Wanneer dit proces verstoord raakt, worden we ziek. Dit geldt ook voor onze relaties met onze omgeving.

Leerproces: Het gaat hier om onderscheid leren maken tussen wat wel of niet voedend is. Wanneer je de ander/omstandigheden niet meer verantwoordelijk stelt voor je geraakt-zijn, komt er ruimte om jouw persoonlijke keuzes te maken. Welke keuze maak je bij (on)verteerbare leerstof? Behouden, aanpakken of loslaten?

Bij het bewust doorlopen van deze leerstap passeer je altijd een dood punt, als het oude verdwijnt en het nieuwe ontstaat. Steeds als je tegen primaire reactie ingaat, roept dat ongemak of angst op. Angst is vaak geworteld in vroege ervaringen waarin dergelijk gedrag werd afgekeurd of genegeerd. De belangrijkste barrière in het leerproces is de instinctieve vlucht voor deze ervaring waardoor we voorbijgaan aan het ‘echte’ leren.

Ron: ‘Het ging goed met mijn terugkeer naar het werk. Ik zat weer vol energie en ... vergat in de waan van de dag mijn dagelijkse reflectie. Sterker nog, ik dacht: het gaat toch goed, waarom zou ik me dan druk maken en mijn tijd besteden aan zelfreflectie? En ook: Ach, wat belangrijk is, onthoud ik zo ook wel.’

Je hoort de bekende valkuil in zijn verhaal. Als hij zijn scheepje weer in rustig vaarwater heeft gemanoeuvreerd, schakelt hij over naar de automatische piloot. Dat kost minder inspanning.

Bewaren en oefenen

Stap 5 – Opnemen. Wat wel en wat niet opnemen, is een voortdurend (keuze)proces. Het gaat om het beoefenen van een gezonde leefstijl.

Leerproces: In de stappen 5-7 van het leerproces gaat het om het bewust creëren waarvoor je hebt gekozen. Dat vraagt bewust omgaan met je eigen geconditioneerdheid. Een beeld, affirmatie of spreuk helpt om je keuze op een levendige manier te ‘bewaren’. Denk aan Ron en zijn metafoor. De stap 5 kent twee onderdelen die onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn: bewaren van wat goed gaat en oefenen met nieuw gedrag, waarmee je een nieuwe werkelijkheid creëert overeenkomstig je leerwens.

Een leerproces is een geleidelijk proces dat tijd vergt. Je automatische reacties inhouden en steeds bewust stilstaan bij wat er dan gebeurt. Dit inhouden en stilstaan ervaren we vaak als tegennatuurlijk. Meteen handelen voelt fijner. Dit geeft het (schijn)gevoel dat we alles onder controle hebben.

Inzicht krijgen in wat het geraakt-zijn met jezelf te maken heeft, ontstaat vaak plotseling. Het is een momentopname waarin je ineens helder ziet hoe een en ander samenhangt. Je wordt je scherp bewust van je eigen aandeel. Dit inzicht geeft een boost aan het veranderingsproces. Je gaat gemotiveerd aan de slag om er anders mee om te gaan. Wanneer je leert om uit je gewoontepatronen te stappen, ontwikkel je flexibiliteit. Die zorgt ervoor dat je minder overgeleverd bent aan de omstandigheden in je leven en bewuster zelf aan het stuur zit.

Ontwikkelen in interactie

Stap 6 – Groeien. Je groeit als mens in de loop van je leven zowel fysiek als psychisch. Deze groei is niet eindeloos.

Leerproces: Groeien wordt in leerprocestermen het evalueren en bijstellen van de persoonlijke groei. Groei ik in de door mij gewenste richting? Hoe ga ik om met mijn beperkingen? Moet ik van richting veranderen om op de koers te blijven? Om vaardig te worden moet je doen! Je kunt eindeloos bezig gaan met het analyseren in termen van ‘Als …, dan …’ en je verliezen in het zoeken naar oorzaken, maar het gaat om het doen. Een vaardigheid die je in deze stap ontwikkelt, is de kunst van reflectie.

Ron: ‘Plotseling werd ik met een schok wakker door het feit dat ik me op een scheepje bevond zonder stuurman. Ik hing weliswaar niet buitenboord en had gelukkig nog geen nat pak, maar de schipper in mij constateerde wel dat mijn scheepje onbestuurbaar naar lagerwal voer. De hoogste tijd dus om in te grijpen. Ik gooide figuurlijk gesproken mijn anker weer uit om niet nog dieper aan lagerwal te raken. Ik streek mijn zeilen. Waar de onvrije waan van de dag zoveel wind in blies.’

Naast zelfreflectie, een innerlijke dialoog, is er ook de uitwisseling met de omgeving; de dialoog met de ander, bijvoorbeeld de coach, waarin je leert. Via deze vormen van dialoog kun je het leerproces evalueren en bijstellen. Wat je grenzen zijn, ontdek je slechts als je ze opzoekt.

Vernieuwen en integreren

Stap 7 – Reproduceren. Reproduceren doen we door kinderen op de wereld te zetten. Daarmee zetten we iets nieuws, maar ook van onszelf op de wereld.

Leerproces: Het gaat over hoe je beweging blijft. Hoe vernieuw je jezelf? Hoe draag je vrucht voor jezelf en je omgeving? Het uitbreiden van je vermogen om zelf richting te geven aan je leven is een voortdurend leerproces. Het bereikt nooit een eindpunt. Metaforisch gesproken komen dood en leven hier samen. Je laat los wat niet meer vruchtbaar voor je is en maakt daarmee de weg vrij voor iets nieuws. Je bevrijdt je van het juk van je geconditioneerd zijn in vaste patronen. Iets creëren heeft altijd daadkracht. Het is een sprong in het ongewisse en initieert iets in de wereld wat er voorheen niet was. Alles wat zich in je verzet tegen dit initiatief, is in dit opzicht een leerblokkade.

Slot

Het vakgebied van de narratief coach draait om contextueel zoeken naar betekenis. Daarbij is het uitgangspunt dat een kwestie nooit op zichzelf staat, maar altijd wordt geactiveerd door gebeurtenissen in de omgeving of in de persoon zelf. Dat geldt voor zowel voor de coachee als de coach. Daarom vinden wij het ook van belang dat de coach kennis heeft van levens- en leerprocessen en dat hij de coachee iets kan aanreiken op het gebied van zelfsturend leren, zodat de coachee meer en meer zijn eigen coach, kan worden, zijn en blijven.

Bronnen

Houten, C. van (1999). Erwachsenenbildung als Willenserweckung. Stuttgart: Freies Geistesleben & Urachhaus.

Huijgevoort, T. van & Koren, G. (2015). Narratief coachen. De kracht van het zelfverhaal. Amsterdam: Boom Nelissen.

[Bron: Coachlink Magazine, mei 2016, nr. 5]