Schuren, knutselen en schooieren

Het boek geeft aan professionele begeleiders een eigentijdse 'theorie- en praktijkkritiek' en kan gezien worden als een trendbreuk ten opzichte van huidige neoliberale dominantie van de marktwerking in zorg, onderwijs en dus ook bij adviseurs, supervisoren en coaches. Hiermee geeft Coenen een reflectiekritische handreiking aan begeleiders die hun portefeuille gevuld hebben met zinnige/nuttige werkzaamheden die ontstaan zijn door de ‘tucht van de markt’. De lezer wordt hierdoor voortdurend uitgedaagd om bewust te zijn van- en positie te kiezen ten opzichte van de conformerende, evenementiële of absurdistische dimensies van de begeleidingskunde. Hiervoor wordt perspectief geboden vanuit het bredere terrein van de levenskunst. Door recente ontwikkelingen in de psychoanalyse als vorm van levenskunst in relatie te brengen met begeleidingskunde wordt beschreven hoe het verlangen de belangrijkste bron is voor verandering in werk- en organisatiegedrag. Daarom zullen begeleiders in hun werk moeten kunnen interfereren tussen het herstellen en verbeteren (efficiency) van de organisatieleden ten gunste van de bedrijfsvoering van de opdrachtgever en de conflictueuze leegte (het verlangen) in onderstromen van het gedrag van mensen in/en organisaties. Dit fenomeen is in de bestaande literatuur niet eerder zo helder en diepgaand beschreven Op zeer boeiende wijze beschrijft Coenen een rizomatische infrastructuur, door een veelheid van theorieën, methoden en ‘creatieve leegte’ aan elkaar te verbinden. Hierdoor ontstaat er een brede grondslag om begeleidingsvraagstukken die een toenemende complexiteit kennen, op een participatieve en programmatische wijze aan te pakken. Vanwege de grote verwevenheid tussen mens- en organisatiegedrag, wordt beschreven welke vermogens begeleiders dienen te bezitten om tot een vindingrijk knutselen te komen. Om als begeleider in een gecodificeerde wereld van kennisverwerving (evidence based werken) buiten de mythe van de methode te kunnen treden, geeft Coenen een zeer vernieuwende kijk op normatieve professionaliteit. Handelen als een intellectuele vorm van knutselen, die gericht is op de methodische aspecten: Helpt het? Werkt het? Klopt het? Het meest opmerkelijke deel van het boek gaat over schooieren. Werkelijke vernieuwingen en veranderingen starten juist in de periferie van een organisatie of samenleving, niet in de kern waar ‘het in control krijgen’ de dominante werkmethode is. Begeleiders die de existentie van bohémiens, avant-gardes, creatieven en slackers in hun denken en handelen op te nemen, zullen vanuit ‘de leegte’ innoverend durven/kunnen ondernemen. Met dit boek krijgen begeleidingskundigen een bredere focus, om naast het schuren van/tegen de macht (conserveren, overvloed en verzadiging) de ruimte te benutten voor ontregelend denken in de rafelranden van organisaties.Dit boek geeft op een veelzijdige wijze richting aan de toekomst van de begeleidingskunde. Deze recensie is geschreven door Jan Willem van Binsbergen.

In drie delen probeert Coenen te ontregelen en te ontluisteren om te kunnen stil staan bij de donkere, conflictueuze kanten van het complexe menselijke bestaan waar je als professioneel begeleider aandacht voor zou moeten hebben om tot vernieuwing te kunnen komen. De rijkheid van de verhalen, de betekenisgeving, wat nog niet wordt geweten krijgt bij hem de volle aandacht.
De auteur maakt hierbij gebruik van drie vooronderstellingen; schuren, knutselen en schooieren.

Diverse betekenissen van schuren komen in dit eerste deel aan de orde.
Allereerst de betekenis van glanzend maken, het doen oplichten. Een bepaalde begeleidingsvorm bijvoorbeeld supervisie profileert zich ten op zichten van andere begeleidingsvormen. Maar profileren geeft ook wrijving in relatie tot deze andere begeleidingsvormen.
Ook binnen de begeleidingsvorm zelf, daar waar wordt afgeweken van de geëigende weg, ontstaat wrijving.
Schuren in de betekenis van schuiven langs/over komt vervolgens aan bod. De begeleidingskunde is een praktijktheorie in ontwikkeling die aanschuurt tegen aanpalende gebieden zoals verandermanagement, advisering, bedrijfs- en bestuurskunde.
Coenen heeft oog voor veelvoudigheid, rijkheid en subversief denken om op deze wijze de bestaande verhoudingen tussen de verschillende gebieden aan de kaak te stellen en oog te hebben voor het onbewuste, de “leegte”,  voor datgene dat nog niet geweten wordt, en het verlangen. Voor de onderbouwing van de praktijktheorie maakt hij gebruik van de psychoanalyse van Freud en Lacan en van de filosoof Badiou.

In het tweede deel Knutselen stelt de auteur dat het professioneel handelen in mensgerichte beroepen een “intellectueel, vindingrijk knutselen” is. Hij maakt hierbij gebruik van begrippen als ambacht, Ars en professie.
Het schuurtje van de knutselaar ligt vol met van alles dat in de loop van de tijd verzameld is om op enig moment weer te gebruiken. Lees voor knutselaar professional en het moge duidelijk zijn dat de gereedschapskist van de professionele begeleider onderweg eveneens goed gevuld is; expliciete kennis, de aangeleerde methode (bijvoorbeeld superivisie) maar ook met “tacit knowledge”, stilzwijgende kennis en ervaringen en de gevoeligheid voor de context hebben hun plekje gevonden in de gereedschapskist.
Het professioneel begeleiden van complexe situaties vraagt juist om verbinding van deze verschillende middelen. Resultaten worden geboekt als er intellectueel geknutseld wordt; als naast methodisch handelen ook gebruik gemaakt wordt van onder andere creatieve invallen, eerdere ervaringen en kennis en intuïtie.
Begeleidingskunde staat tevens voor de uitdaging om aansluiting te vinden bij vormen van wetenschappelijk onderzoek die passen bij de conceptuele en methodische geformuleerde uitgangspunten. De auteur noemt hier het exemplarisch handelingsonderzoek waarbij participatie en wederkerigheid van onderzoekssubjecten centraal staat om uiteindelijk de emancipatorische doelstelling van het onderzoek te realiseren.

Schooieren. In dit laatste deel gaat het om ontluisteren, ontregelen om tot creatie en innovatie te komen. De auteur zet de begrippen kern (conserveren van macht) en periferie ( verstoren, ontregelen, experimenteren, ontmoeten van andersdenkenden) naast elkaar.
Aan de hand van de wereld van de kunsten geeft hij de waarde aan van ontregeling en vrijheid in denken en doen voor het kunnen creëren en innoveren.
De begeleidingskunde is een praktijkwetenschap die in ontwikkeling is en met haar perifere positie kan en sterker nog, moet ontregelen om tot creatie en innovatie te komen

Schuren, knutselen en schooieren is een boek dat ik kan aanraden aan professionele begeleiders en studenten die geïnteresseerd zijn in de ontwikkeling van de praktijkwetenschap die begeleidingskunde wordt genoemd.
Het boek van Bert Coenen neemt stelling tegen eenduidig denken en is betrokken op de paradoxale en conflictueuze kanten van het bestaan.
In het eerste deel heb ik me door de verschillende concepten heen moeten bijten en raakte ik ontregeld omdat ik nog niet kon overzien waar het naar toe ging. De puzzelstukje vielen in het tweede deel meer en meer in elkaar en ik herkende me in de visie van Coenen om bij professioneel begeleiden intellectueel te knutselen en verschillende middelen met elkaar te verbinding om op deze wijze resultaten te boeken.
Enthousiast werd ik van het derde deel waarin de relatie werd gelegd met de wereld van de kunsten met behulp van termen als kern (het conserveren) en periferie ( rebellie, ontregelen en verstoren).
De boodschap is dat het bewegen en handelen in de periferie de fantasie prikkelt en tot nieuw, creatief (professioneel) handelen leidt. Het handelen over de grenzen van de eigen werkvelden en het eigen denken heen is de uitdaging voor de begeleidingskundige. Het is voor mij een eigentijdse vorm van maatschappij kritisch denken waarbij ik uitgenodigd wordt om mijn grenzen te overschrijden, mijn paradigma te verschuivingen, stil te staan bij betekenisgeving, te vertragen en de “leegte” op te zoeken om zo verbinding te kunnen leggen met alles wat ik in de loop van de tijd als professional heb verzameld.
Bert Coenen is er wat mij betreft in geslaagd om op onconventionele wijze, met ogenschijnlijk eenvoudige termen, theorie - en praktijkkritiek neer te zetten.

Deze recensie is geschreven door Marion Lappenschaar, Opleidingscoördinator Master Begeleidingkunde, opleider, supervisor en coach, Hogeschool van Arnhem en Nijmegen.