De kick van het coachen

Coaching is een activiteit die voor zowel coach als cliënt dikwijls vol verrassingen zit. In dit boekje wordt, aan de hand van een op band vastgelegd gesprek tussen een coach en een cliënt (Anna), een woordelijk verslag gegeven van een echt coachingstraject.

De drie auteurs vergelijken een coachingstraject met een dans: de beide danspartners - coach en cliënt - moeten met elkaar meebewegen, hebben soms nauw contact of houden op enig moment bewust enige afstand. Het gesprek tussen Anna en haar coach wordt in dit boekje uitgebreid geanalyseerd. Op deze wijze wordt de lezer die als coach werkt nieuwe inzichten en nieuwe instrumenten in handen gegeven.

Het boekje maakt duidelijk dat een coachingstraject soms een flinke worsteling is. Het geheel is helder en eenvoudig geschreven. Iedereen die als coach werkt, kan enig (overigens beperkt) voordeel doen met dit boekje.

Voor coaches is een goed gesprek kunnen houden essentieel. De praktijk is namelijk vaak weerbarstiger dan theorieboekjes doen geloven. De auteurs van dit boek zeggen verder te gaan dan de theorie: de lezer krijgt de kans om de dagelijkse praktijk van een professionele coach te ervaren. Dat gebeurt door de weergave van een gesprek tussen een coach en zijn klant, waarna de auteurs met de coach in gesprek gaan over zijn bijdrage.
Daarnaast reiken zij concepten en modellen aan als houvast. Maar ze spreken zich ook uit over de getoonde kwaliteit: hoe professioneel is het ‘gemodder’ van deze coach? Ondanks het feit dat de dialoog in stukken is gehakt, is het jammer dat er slechts een gesprek wordt geanalyseerd. Hier laten de auteurs een kans liggen. Want een origineel concept is het zeker, in een tijd waarin al vele boeken over coachen zijn verschenen.

De auteurs van De kick van het coachen publiceerden in 2004 het boek Professionele dilemma`s van de coach, een conceptueel boek waarin ze ingaan op verschillende spanningsvelden in het werk van de coach. Metaforisch beschrijven ze daar coaching als het jongleren met zeven ballen (die staan voor de beschreven spanningsvelden) en tevens introduceren ze de metafoor van de (interactionele) dans van coach en klant. De dansmetafoor werken ze in De kick verder uit: de titels van alle negen hoofdstukken grijpen terug op de dans: Eerste passen, Een wervelend dansje, Dansen onder tijdsdruk. Het gaat dan niet over coachen in algemene zin, maar om een coachdans die werkelijk plaatsgevonden heeft.

Het unieke van dit coachboek is dat gekozen is voor het onder de loep leggen van een enkel coachgesprek dat op geluidsband is opgenomen. Afgezien van begin- en slothoofdstuk bespreken alle hoofdstukken een fragment van een coachgesprek tussen Onno en Anna, respectievelijk coach en klant. Hun namen zijn gefingeerd; Onno hoort bij `de Amsterdamse zwerm’; een groep opleiders en coaches die een relatie hebben met een bepaalde opleiding voor professioneel begeleiden. Anna heeft een staffunctie bij een groot bedrijf-in-reorganisatie, waar ze verschillende teams begeleidt en gevaar loopt zich over de kop te werken.

Er zijn acht gesprekken van een uur afgesproken en het beschreven gesprek is het zesde. Het gesprek is geen modelgesprek, maar `zo onbepaald, meervoudig en modderig` als de praktijk meestal is.`De pogingen om met wisselend succes, tot een min of meer vloeiende dans te kernen, vormen voor ons de belangrijkste `kick van het coachen:` Het verbatim weergegeven gesprek daagt mij als lezer voortdurend uit om me af te vragen: waarom maakt Onno deze keus (en wat zou de mijne zijn)? Hij heeft haar schriftelijk voorwerk niet ontvangen maar problematiseert dat niet; hij stelt dat het hem begonnen is om Anna`s leren, maar kiest soms toch voor ingaan op inhoud en adviseren. Hoezo stelt hij niet voor om samen een gespreksagenda te maken, en hoezo kiest hij ervoor het gesprek te laten uitlopen? Ook de auteurs van De kick vragen zich deze en dergelijke zaken af. Soms kunnen ze zich in de interventies van Onno vinden, soms verbazen ze zich erover of zijn het ermee oneens. Ze onderbreken regelmatig het verbatim gespreksverslag door Onno te vragen wat hij beoogde, wat zijn motieven zijn. Naar aanleiding van de thema`s die boven komen drijven, presenteren ze korte theorieboxen. bijvoorbeeld over tijd bewaken en complimenten geven.

In het laatste hoofdstuk `Waarderen van andersmans dans` doen de auteurs uitspraken over de kwaliteit van het beluisterde coachgesprek. Ze doen dat genuanceerd en helder, aan de hand van criteria ontleend aan het competentieprofiel voor coaching van de St!R (Stichting Registratie). De epiloog van het boek bevat een schriftelijke reflectie van de klant Anna op het betreffende coachgesprek.

De kick van het coachen is geenszins een omvangrijk boek (118 pagina`s) maar wel een complex en een rijk boek. Helder gestructureerd en ook uitdagend voor de lezer. Als lezer van het verbatim loop ik aan het doen en laten van Onno soms dezelfde dan weer andere vragen op dan de auteurs. Laatstgenoemden zeggen dat aan het beschreven coachgesprek het interactionele karakter van leren duidelijk wordt:`het ontdekken van de eigen mentale constructies in interactie met anderen. Aan het andere ontdekt men het eigene ...: Wat hier gesteld wordt geldt volgens mij ook voor de lezer van dit boek.

Deze recensie is geschreven door Nel Jagt, supervisor en coach.

Inleiding
We kunnen veel lezen over coaching wat betreft uitgangspunten, methoden en technieken, doorgaans geïllustreerd met goedgekozen en misschien geretoucheerde voorbeelden om te laten zien hoe het werkt. Hoe het er echt aan toe gaat - de keuzes, moeite, vondsten en missers - krijgen we zelden te zien. Een uitzondering is een deel van het nieuwe boek onder redactie van Pühl (2009, p. 96-195) waarin supervisoren zichzelf openhartig uitlaten over door hen als moeilijk ervaren supervisiesitua- ties. Gelukkig is nu ook in ons eigen taalgebied een boek verschenen dat een unieke kans biedt om de dagelijkse praktijk van een professionele begeleider (in dit geval een coach) in de volle rijkdom te er- varen: De kick van het coachen. De lezer is als het ware aanwezig bij een gesprek tussen een coach en diens klant dat in de vorm van een verbatim is weergegeven. Zo`n verbatim kan ontluisteren: de praktijk is immers weerbarstiger dan theorieboekjes doen geloven. Meelezen kan door de spanning juist ook inspireren (`Dat zou ik nu net anders doen`). Het boek bevat in feite drie lagen, waarvan de eerste laag het feitelijke verslag van een coachingsgesprek van een uur is. In de tweede laag gaan de auteurs intensief met de coach in gesprek over zijn bijdrage. Als derde laag geven de auteurs in hun commentaar uitleg over concepten en modellen. Zij spreken zich uit, ten slotte, aan de hand van professionele criteria over de getoonde kwaliteit: hoe professioneel is het `gemodder` van deze coach? Effect van het lezen van het boek kan zijn dat coaches hun eigen pogingen om te coachen met een zekere mildheid zullen bekijken. Tegelijkertijd is het boek bedoeld om inspiratie te bieden om vol goede moed verder te gaan met coachen. Daarmee is de doelgroep aangegeven: professionele coaches. Van den Boomen is coach en opleider vanuit een
zelfstandige praktijk (zie www.fervandenboomen.nl), Hoonhout is onder andere verbonden aan Pro Education en verzorgt daarvoor diverse opleidingen voor professioneel begeleiden (zie www.proeducation.nl) en Merkies is onderzoeker en opleider op het gebied van begeleidingskunde.

Inhoud
Na een voorwoord van Marijke Lingsma en een dankwoord wordt in negen hoofdstukken ingegaan op het zesde coachingsgesprek van coach Onno met gecoachte Anna. In hoofdstuk 1 wordt coaching voorgesteld als een dans, en presenteren de auteurs hun visie op coaching als doelgerichte methode van begeleiden van leren, gericht op het zelfstandig functioneren van individuen of teams binnen een bepaalde organisatiecontext. Deze visie is uitgebrei- der beschreven in een eerdere publicatie van deze auteurs (Van den Boomen, Merkies & Hoonhout, 2004). In dit hoofdstuk geven ze ook kort hun con- ceptuele kader aan, dat is ontleend aan de oplos-
singsgerichte benadering. Ten slotte leggen zij in dit hoofdstuk hun werkwijze uit in termen van drie lagen: het verbatim verslag, antwoorden op vragen aan de coach en theoretische reflecties. De lezer krijgt daarbij alvast in vraagvorm wat suggesties voor het lezen mee. Wat zou ik zelf ook zo doen of op een vergelijkbare manier? Wat verbaast mij? (En waar heb ik meer informatie nodig om aan te sluiten bij wat de coach aan het doen is?) Wat ergert mij, vind ik niet productief en zou ik zelf anders aanpakken? Wat inspireert mij in wat ik gelezen heb en hoe kan ik een vertaling maken naar mijn eigen praktijk? Hoofdstuk 2 introduceert `danspartner` Anna en beschrijft haar werksituatie en de problemen daarin. 
Van belang is oog voor de context van de coachings- vraag. Verder benadrukken de auteurs dat coaching doelgericht is en dat het overbruggen van willen naar kunnen een leerproces inhoudt, in twee bewe- gingen. De ene beweging is er een van buiten naar binnen (reflecteren op ervaringen, het eigen aandeel onderzoeken) en de andere is er een van binnen naar buiten (inzichten omzetten in actie). Aandacht dient ook uit te gaan naar het zelfs turend maken van het eigen leren (p. 23). In hoofdstuk 3 worden de eerste `danspassen` gezet en wordt ingegaan op: hoe te beginnen? Voorts be- schrijft dit hoofdstuk drie soorten bijdragen van de coach: aanreiken, uitproberen en uitnodigen. Hoofdstuk 4 gaat over de aard van de dans en, in het verlengde daarvan, over het werken met metaforen en het omgaan met wat de auteurs `fuzzy goals` noemen. Zij leggen ook kernachtig uit wat je als coach kunt doen in plaats van te adviseren, namelijk de gecoachte uitdagen om een beweging vanuit zichzelf te maken (bijvoorbeeld met behulp van de wondervraag), en hoe je kunt omgaan met geneigdheden en gewenning. Het hoofdstuk besluit met suggesties om het waarnemen door en het gewaar
zijn van de gecoachte te bevorderen.
Hoofdstuk 5 behandelt het thema van aansluiten bij de beweging van de klant. In dat verband gaan de auteurs in op wat coaches doen als zij luisteren, op posities en rollen, en op relatietyperingen (is de gecoachte een voorbijganger, zoeker, koper of co-expert?). In hoofdstuk 6 ontstaat vervolgens een wer- velend dansje, mede ingegeven door de factor tijd. Desondanks is het nodig om reflectie te stimuleren. Ingegaan wordt op de timing en verpakking van methodische interventies van de coach, in het bij- zonder op confronteren en motiveren. Dansen onder tijdsdruk is het thema in hoofdstuk 7, in het bij- zonder het punt van de tijd bewaken en het afronden van een bijeenkomst. Ook komt in het hoofdstuk complimenteren aan de orde, met als vraag of
dat wel moet. Hoofdstuk 8 kijkt terug op het gesprek in termen van rasters en centrale uitgangspunten van coachen; coachen is vooral begeleiden, gericht op het stimu- leren van een leerproces in een specifieke context en het bevorderen van zelfsturing in werken en leren. Van belang daarbij achten de auteurs omgaan met diversiteit. In hoofdstuk 9 wordt als het ware de coach de maat genomen, aan de hand van kwaliteitscriteria en een competentieprofiel voor coaching. De auteurs bespreken daarbij twee wijzen van beoordelen: de analytische benadering en (wat zij noemen) de gestaltbenadering. Zijn gaan kort in op de rol van beoordelingsmateriaal, geven een voorbeeldbeoordeling van anno als coach en bespreken de activiteiten die behoren bij het beoordelen van de kwaliteit van coaching. Het boek eindigt met een korte epiloog, waarin ge- coachte Anna terugblikt op het gesprek en de waarde daarvan voor haar probeert vast te stellen.

Commentaar
De auteurs geven een openhartig, helder en knap gecomponeerd inzicht in het beschreven coachings- gesprek, en dat is een eervolle vermelding waard. De theoretische toevoegingen zijn ter zake en verhelde-
rend (al had een enkele wat preciezer gemogen, zoals de toelichting op reflecteren op p. 69-70). Mijn sug- gestie is: lees het boek met behulp van de leesin- structies van de auteurs en kom tot eigen bevindingen met betrekking tot de verrichtingen van coach Onno. Ik deed dat zelf met veel genoegen en zag waar ik het (bijna) net zo zou doen, en waar anders, en ook waarom. Kritische kanttekeningen zijn er uiteraard te maken.
De auteurs hanteren een constructivistische opvatting met het welbekende adagium `hoe je kijkt, bepaalt wat je ziet` (en vervolgens wat je doet). Hun theoretisch en methodisch kader is dat van de op- lossingsgerichte benadering, en die is wars van een probleemanalyse. Vaak is echter de oplossing het probleem niet, en wordt mogelijk juist de door de auteurs aangeduide sfeer van gemodder veroorzaakt doordat het probleem niet helder gesteld is. De vraag is dan ook of dit coachingstraject een ander verloop gehad zou hebben als een fase van afbakenen, ordenen en analyseren van de problematiek was ingebouwd. Een tweede kanttekening betreft de vraag hoe om te gaan met zulk kostbaar en kostelijk materiaal. Als ik het goed begrepen heb, heeft De kick van het coachen vooral een illustrerende en in zekere zin didactisch functie. In het kader van een `best practice`-onderzoek zou het materiaal echter ook van dienst kun- nen zijn. Daarvoor zijn naar mijn idee dan aanvullende inzichten nodig op het gebied van onderzoeksmethodologie, zoals beschreven door bijvoorbeeld Thomassen (1986) en Tischer, Meyer, Wodak en Vetter (2000).
Tot besluit
De conclusie gaf ik al in de vorm van een aanwijzing: lezen dit boek! Het onderliggende format vind ik bijzonder bruikbaar voor meer van dergelijke casus- beschrijvingen - al dan niet met behulp van een meer wetenschappelijke onderzoeksmethodiek. Ik hoop dat er daarvan meer zullen verschijnen, omdat ik denk dat daarmee de professionalisering van coaches (en supervisoren) ten zeerste gediend is.
Hans Bennink

Bibliografie
Boomen, F. van den, Merkies, R., & Hoonhout, M. (2004). Professionele dilemma`s van de coach. Het maken van verantwoorde keuzes. Soest: Nelissen.
Pühl, H. (red.) (2009). Handbuch der Supervision, 3. Grundlagen-Ptaxis-Petspektiven. Berlijn: Leutner.
Thomassen, J.F.M. (1986). Consultanalyse. Communi- catieve en kwalitatieve aspecten van hulpverlenen in de huisartsenpraktijk. Amsterdam: vu Uitgeverij.
Titscher, S., Meyer, M., Wo dak, R., & Vetter, E. (2000). Methods of text and discourse analysis. Londen: Sage.