Euthanasie in Nederland

dr. Joyce de Bruin en Esther Pans

Tijdens deze workshop worden de deelnemers gevraagd zelf een schriftelijk euthanasieverzoek op te stellen. Daarna zullen de workshopleiders aan de hand van tien gouden regels de medische, ethische en juridische criteria voor een geldend schriftelijk euthanasieverzoek doornemen. Hieropvolgend zullen we gezamenlijk bespreken of de net opgestelde wilsverklaringen voldoen aan deze regels. We sluiten af met een discussie aan de hand van stellingen. 

dr. Marianne Dees en Dorothea Touwen / dr. Donald van Tol en prof.dr. An Reyers

De euthanasiewet vereist dat de arts de overtuiging moet krijgen dat er sprake is van uitzichtloos en ondraaglijk lijden van de patiënt. Dit lijden moet het gevolg zijn van een lichamelijke of psychische aandoening. Lijden is een breed begrip. Het kan het gevolg zijn van pijn en benauwdheid, overheersende uitputting en moeheid, maar ook van een toenemende afhankelijkheid of een door de patiënt ervaren ontluistering, lichamelijke achteruitgang, uitzichtloosheid of verlies van waardigheid. In deze workshop staan wij op een interactieve manier stil bij wat ondraaglijk lijden bij een verzoek tot euthanasie is. Daarna gaan we met jou aan de slag over hoe jij als zorgverlener samen met de patiënt diens ondraaglijk lijden kunt verhelderen. Lijden is een persoonlijke ervaring. Wat voor de een nog draaglijk kan zijn, is dat voor de ander niet. Het gaat om de beleving van de persoon, in het licht van diens levens- en ziektegeschiedenis, persoonlijkheid, normen en waarden en draagkracht. Om concreet te maken hoe persoonlijk de beleving van ondraaglijk is staan ook we stil bij jou eigen normen en waarden over ondraaglijk lijden bij een verzoek tot euthanasie. 

Cees de Graaf

Ronald van Nordennen

Palliatieve sedatie is een behandeling die valt binnen de competentie van de arts waarvoor geen maatschappelijke controle nodig is, mits daarbij de richtlijn van de KNMG wordt gevolgd. In die richtlijn wordt gesteld dat palliatieve sedatie alleen aangewezen kan zijn bij mensen met een levensverwachting van minder dan een à twee weken en dat palliatieve sedatie niet wordt gegeven met de intentie om het levenseinde te bespoedigen. Palliatieve sedatie verkort het leven in principe niet. In de praktijk is het vaststellen van de levensverwachting van de patiënt echter vaak niet eenvoudig en is de intentie van de arts een wiebelig construct. Onderzoek heeft laten zien dat er sprake is van een grijs gebied tussen palliatieve sedatie en euthanasie, waarin er wel degelijk sprake is (of zou kunnen zijn) van levensbekorting zonder dat het handelen wordt gezien als euthanasie. Palliatieve sedatie wordt inmiddels toegepast bij bijna een kwart van alle mensen die overlijden. Mede daarom is het belangrijk om stil te staan bij het grijze gebied en in gesprek te gaan over de ethische aspecten die het noodzakelijk maken dat we euthanasie en palliatieve sedatie duidelijk blijven onderscheiden. 

Sisco van Veen

In deze workshop gaan we in op de basis van euthanasie op grond van een psychiatrische aandoening. Je leert hoe de wet- en regelgeving op deze verzoeken toegepast kunnen worden, hoeveel en welke mensen deze verzoeken doen en wat de belangrijkste dilemma’s en trends van het moment zijn. Ten slotte gaan we dieper in op het artsen- en patiëntenperspectief. 

Esther Pans

Hoe kan bij een patiënt met psychisch lijden de wilsbekwaamheid ten aanzien van zijn euthanasieverzoek worden getoetst? Welke wijzen zijn daarvoor, hoe uitvoerig moeten het onderzoek en het verslag ervan zijn en welke aandachtspunten gelden daarbij? Aan de hand van twee à drie vignetten wordt de aanwezigen gevraagd hierover mee te denken. Daarna richten wij ons op de “uiterste behoedzaamheid” die (van oudsher) door de rechter van de arts wordt verlangd als het gaat om euthanasie met een overwegend psychische oorzaak. Welke extra zorgvuldigheidseisen gelden? Wat is het medisch-ethisch-juridisch kader daarbij, welke verschillen bevatten de medische veldnormen en hoe kun je daar als arts het beste mee omgaan? We ronden af met ruimte voor vragen en discussie. 

dr. Iris Hartog en Ronald van Nordennen

Gabrielle van de Graaf en Rimke Griffioen

Uit de wetenschap is bekend dat euthanasie weinig voorkomt bij mensen met een verstandelijke beperking. Volgens de Nederlandse wet moet aan een aantal zorgvuldigheidseisen worden voldaan alvorens over te mogen gaan tot levensbeëindiging. Het moet onder andere gaan om een uitdrukkelijk verzoek van de patiënt zelf en om uitzichtloos en ondraaglijk lijden. Twee eisen die in de praktijk soms lastig zijn te interpreteren in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking die wilsonbekwaam zijn. Ten onrechte is lang gedacht dat mensen met een verstandelijke beperking als groep wilsonbekwaam zijn. 

Met de komst van het Expertisecentrum Euthanasie (EE) in 2012 is er ook binnen de gehandicaptenzorg een proces op gang gekomen. Waar we eerder konden zeggen dat euthanasie niet paste binnen de zorgvisie van Prisma of zelfs niet voorkwam binnen deze sector, zien we een aantal jaren na de oprichting van het EE een verschuiving doordat cliënten van Prisma de weg weten te vinden naar het expertisecentrum. Sinds 2016 hebben bij Prisma 21 semi/intramurale cliënten kenbaar gemaakt een doodswens te hebben. Het betreft cliënten die psychisch lijden. In de workshop zullen we ingaan op de zes zorgvuldigheidseisen van de euthanasiewet en de dilemma’s daarbij als het gaat om mensen met een verstandelijke beperking. Dit kan aan de hand van casuïstiek van de casus die wij binnen Prisma hebben gehad, waarbij aan een jongeman met een autismespectrumstoornis euthanasie is verleend door het EE of door ingebrachte casuïstiek van de deelnemers. 

dr. Marianne Dees en prof.dr. Guy Widdershoven

In deze workshop worden ethische, juridische en praktische aspecten van euthanasie bij dementie interactief besproken aan de hand van casuïstiek. De volgende onderwerpen komen aan de orde: 

• Hoe kunnen de zorgvuldigheidseisen worden beoordeeld bij een patiënt met (beginnende) dementie? Hoe kan de weloverwogenheid van een euthanasieverzoek worden vastgesteld? Wat houdt ondraaglijk lijden bij dementie in? 
• Wat is een moreel dilemma? Welke morele dilemma’s spelen rond euthanasie bij (beginnende) dementie? 
• Welke rol kan een schriftelijke wilsverklaring spelen? Aan welke eisen moet zo’n verklaring voldoen? 

Patiënten in detentie en onder terbeschikkingstelling (tbs)

In deze workshop gaan we, mede aan de hand van een concrete casus, in op de bijzondere situatie dat een gedetineerde of terbeschikkinggestelde een euthanasieverzoek doet. Euthanasie in detentie is zeldzaam maar niet onmogelijk: net als mensen die in vrijheid leven, komen ook gedetineerden in aanmerking voor euthanasie. Daarbij doen zich wel vragen voor die niet spelen bij euthanasie in de ‘vrije samenleving’. We staan in deze workshop stil bij het juridisch kader, de praktijk en de dilemma’s die zich bij euthanasie in detentie kunnen voordoen. Komen deze euthanasieverzoeken voort uit het feit dat de patiënt in opsluiting leeft, soms zonder perspectief op terugkeer in de samenleving? Kan er überhaupt sprake zijn van een vrijwillig verzoek van iemand die in opsluiting leeft? Wie beslist of een euthanasieverzoek van een gedetineerde gehonoreerd mag worden en hoe is de organisatie geregeld van de beoordeling en eventuele uitvoering van euthanasie in detentie? We besteden daarbij aandacht aan RTE-oordelen die zien op dit thema en de Werkinstructie euthanasie van de Dienst Justitiële Inrichtingen. 

dr. Marion Siebelink en dr. Hans Sonneveld

In deze workshop wordt het ethische en juridische vraagstuk van orgaandonatie na euthanasie behandeld. De focus ligt op het zorg-ethisch perspectief van euthanasie in combinatie met orgaandonatie, met bijzondere aandacht voor de grondwettelijke kaders en de wet- en regelgeving rondom de Wet Orgaandonatie (WOD) en de Richtlijn Orgaandonatie na Euthanasie (ODE). Er wordt besproken hoe ruimte geboden kan worden voor orgaandonatie, terwijl de autonomie, vrijheid en waardigheid van de patiënt behouden blijven.